Τα μεγάλα «κατεχόμενα» στο μυαλό της Τουρκίας

Στον ελληνικό χώρο κυριαρχεί λανθασμένα η αντίληψη ότι οι διεκδικήσεις της Τουρκίας περιορίζονται στο Αιγαίο, την Κύπρο και την Ανατολική Μεσόγειο. Στο πλαίσιο όμως του νεο-οθωμανικού δόγματος, θα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι η Ελλάδα βρίσκεται ουσιαστικά στο κέντρο των διεκδικήσεών της, που εκτείνονται ωστόσο στα Βαλκάνια και φτάνουν μέχρι τη Βιέννη. Με μια πιο προσεκτική ματιά σε χάρτες της οθωμανικής περιόδου (ΕΙΚΟΝΑ), εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι στο μυαλό της Τουρκίας η περιοχή των Βαλκανίων αποτελεί «κατεχόμενα» και η επέκταση τής Ε.Ε. στην περιοχή εκλαμβάνεται ως καταπάτηση του ιστορικού, γι’ αυτήν, χώρου. Ουσιαστικά τα Βαλκάνια είναι ο δεύτερος μισός πνεύμονας της οθωμανικής αυτοκρατορίας, με την Ελλάδα στον άξονα και την ηπειρωτική Τουρκία στ’ ανατολικά.

Η επίσημη θέση του τουρκικού ΥΠΕΞ

Έχει ιδιαίτερη σημασία ότι στην επίσημη ιστοσελίδα του τουρκικού Υπουργείου Εξωτερικών αναφέρονται τα εξής: «Τα Βαλκάνια αποτελούν προτεραιότητα για την Τουρκία όχι μόνο από πολιτική, οικονομική και γεωγραφική άποψη, αλλά και λόγω των ιστορικών, πολιτιστικών και ανθρώπινων δεσμών της με την περιοχή. Τα Βαλκάνια, ως η γεωγραφική σύνδεση της Τουρκίας με την υπόλοιπη Ευρώπη, έχουν μεγάλη σημασία με την ιδιαίτερη θέση που κατείχαν στην ιστορική διαδικασία που διαμόρφωσε το τουρκικό έθνος και τις μελλοντικές δυνατότητες που φέρει στο πλαίσιο της περιφερειακής ολοκλήρωσης και του ενταξιακού στόχου στην ΕΕ, που μοιραζόμαστε με όλες τις χώρες της περιοχής».

Στην ομιλία του στην τελετή έναρξης της διάσκεψης «Οθωμανική κληρονομιά και οι βαλκανικές μουσουλμανικές κοινότητες σήμερα», που πραγματοποιήθηκε στο Σεράγεβο τον Οκτώβριο του 2000, ο πρώην Υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας και μετέπειτα Πρωθυπουργός, Αχμέτ Νταβούτογλου, ισχυρίστηκε ότι μόνο κατά την οθωμανική εποχή τα Βαλκάνια είχαν κεντρικό ρόλο στην παγκόσμια πολιτική. Στο όραμά του, οι χώρες των Βαλκανίων θα μπορούσαν να ξεφύγουν από το πεπρωμένο να βρεθούν στην περιφέρεια ή θύματα του γεωστρατηγικού ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων, αποκαθιστώντας την επιτυχία τους από την οθωμανική περίοδο.

Πολιτική και οικονομική επιρροή

Η Τουρκία έχει αναδειχθεί σε παίκτη στα Βαλκάνια την τελευταία δεκαετία και η οικονομική και πολιτική της επιρροή έχει αυξηθεί από το τέλος των βαλκανικών πολέμων της δεκαετίας του 1990. Το έπραξε πρόσφατα και μέσω της «διπλωματίας της μάσκας», όταν κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού ήταν από τις πρώτες χώρες που έστειλε υλικοτεχνική βοήθεια.

Για τα κράτη της περιοχής, η Τουρκία είναι ένας ελκυστικός εταίρος λόγω του οικονομικού δυναμικού της, των προγραμμάτων βοήθειας και της άμεσης υποστήριξης που προσφέρει στους φιλικούς προς την Τουρκία πολιτικούς παράγοντες. Ωστόσο, η στρατηγική της για διατήρηση ευνοϊκών σχέσεων με όλες τις πλευρές αντιμετωπίζει αυξανόμενα εμπόδια. Ταυτόχρονα, οι τριβές στις σχέσεις της Τουρκίας με την Ουάσιγκτον, τις Βρυξέλλες και το Βερολίνο, και η προσέγγισή της με τη Μόσχα και οι προσπάθειες ανάπτυξης οικονομικής συνεργασίας με τη Σερβία ειδικότερα, οδήγησαν σε αύξηση του σκεπτικισμού για την Τουρκία από την πλευρά ορισμένων βαλκανικών κρατών. Έχουν υπονομεύσει την αξιοπιστία της Άγκυρας ως χώρας που υποστηρίζει τις ευρωατλαντικές φιλοδοξίες της περιοχής. Η αμφιλεγόμενη πολιτική της Άγκυρας έναντι της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία είναι μια ιδιαίτερη πηγή ανησυχίας, αποδυναμώνοντας την εμπιστοσύνη των παραδοσιακών συμμάχων της (Κόσοβο, Βόσνιοι Μουσουλμάνοι, Αλβανοί) που υποστήριξαν ομόφωνα τη Δύση και συμμετείχαν στις κυρώσεις που επέβαλε η ΕΕ.

Παράλληλα με τις οικονομικές σχέσεις και τις σχέσεις ασφαλείας, η Τουρκία τρέφει επίσης την επιθυμία να είναι ο προστάτης-άγιος-πάτρωνας των μουσουλμανικών πληθυσμών των Δυτικών Βαλκανίων. Από αυτήν την άποψη, ο Ερντογάν βρίσκει στην περιοχή το κύρος που δεν έχει αλλού στην Ευρώπη. Όμως, με εξαίρεση τους μειονοτικούς μουσουλμανικούς πληθυσμούς στη Βοσνία και σε μερικά άλλα μέρη, αυτή η επιρροή είναι πολύ περιορισμένη.

Ιστορικοί δεσμοί και μειονότητες

Είναι αλήθεια ότι η Άγκυρα βλέπει τα Βαλκάνια ως μέρος της γεωγραφικής και συναισθηματικής ενδοχώρας της (hinderland): πολλοί πολίτες της Τουρκίας έχουν προγόνους που ήρθαν στην Ανατολία κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων στις αρχές του εικοστού αιώνα.

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν σε μεγάλο βαθμό μια βαλκανική αυτοκρατορία – όχι μόνο ως προς τον εδαφικό χώρο αλλά και ως προς τα υψηλόβαθμα στελέχη και τη γραφειοκρατία της, πολλά από τα μέλη της οποίας προέρχονταν από οικογένειες με ρίζες στα Βαλκάνια. Τα κύματα μουσουλμανικής μετανάστευσης στην Ανατολία ξεκίνησαν στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και συνεχίστηκαν μέχρι τις πρώτες δεκαετίες της τουρκικής δημοκρατίας. Σημειολογικά ο ιδρυτής της Τουρκίας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, και πολλά από τα κορυφαία στελέχη της ύστερης οθωμανικής και πρώιμης «δημοκρατικής» περιόδου, είχαν προγόνους από τα Βαλκάνια.

Μπορεί τα Βαλκάνια να κατέχουν μια υπερμεγέθη θέση στην τουρκική εθνική φαντασία, ισχύει όμως και το αντίστροφο. Ο Σκεντέρμπεης, ο εθνικός ήρωας της Αλβανίας, είναι διάσημος για την εξέγερσης κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του προκατόχου του σύγχρονου τουρκικού κράτους. Οι Σέρβοι μάρτυρες που πέθαναν πολεμώντας τους Οθωμανούς στη Μάχη του Κοσσυφοπεδίου το 1389 -η οποία κατέληξε σε ήττα των Σέρβων- τιμώνται κάθε χρόνο στη Σερβία τη γιορτή του Βιντόβνταν.

Αναστήλωση οθωμανικών μνημείων

Η Τουρκική Υπηρεσία Συνεργασίας και Συντονισμού (TIKA) δραστηριοποιείται σε όλα τα Βαλκάνια και παρέχει δεκάδες εκατομμύρια ευρώ ετησίως για την αποκατάσταση δομών της οθωμανικής εποχής. Έχει εργαστεί σε πάνω από 80 τζαμιά, πύργους ρολογιού, τούρκικα λουτρά και γέφυρες στα Βαλκάνια, όπως το εμβληματικό τζαμί Ethem Bey των Τιράνων, το Τζαμί Σινάν Πασά του Πρίζρεν, και οθωμανικές κατασκευές μέσα στο Φρούριο του Βελιγραδίου.

Η ΕΕ εξακολουθεί να είναι πολύ μεγαλύτερος δωρητής από την Τουρκία στα Δυτικά Βαλκάνια, αλλά οι τουρκικές άμεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ) στην περιοχή παραμένουν ουσιαστικός μοχλός οικονομικής ανάπτυξης. Η βαλκανική χερσόνησος είναι η βασική πύλη προς την Ευρώπη για το εμπόριο από την Ανατολία και η σταθερότητά της παραμένει μεγάλης σημασίας για την Τουρκία για λόγους τόσο ανθρωπιστικούς όσο και στρατηγικούς. Σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα οφείλει να κατανοήσει ότι η επίθεση φιλίας της Άγκυρας αποσκοπεί στο να διασφαλιστεί η σχετική ηρεμία στις διμερείς σχέσεις προκειμένου να μπορεί απρόσκοπτα η Τουρκία να διευρύνει την επιρροή της στα Βαλκάνια, όπου η Ελλάδα μπορεί και οφείλει να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο ως μέλος της Ε.Ε.

*Αναδημοσίευση από την έντυπη έκδοση της Κυριακάτικης "Σημερινής", 7.1.2024