Κάτι που δεν ξέρουμε ότι χρειαζόμαστε… ή μήπως το ξέρουμε;

Η Κύπρος είναι το τρίτο μεγαλύτερο σε μέγεθος νησί της Μεσογείου και το σημερινό της τοπίο είναι προϊόν της επιρροής μιας μακράς ιστορίας για τα ποικίλα αβιοτικά και βιοτικά στοιχεία του νησιού.

Οι γεωλογικές διεργασίες έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του φυσικού περιβάλλοντος της χώρας. Το νησί δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα μιας σειράς από μοναδικά και περίπλοκα γεωλογικά γεγονότα, όπως είναι για παράδειγμα η εμφάνιση των οροσειρών του Τροόδους και του Πενταδακτύλου πριν από περίπου 20 εκατομμύρια χρόνια, οι οποίες υψώθηκαν πάνω από τη θάλασσα και έφτασαν το σημερινό τους ύψος πριν από περίπου 1-2 εκατομμύρια χρόνια.

Η Κύπρος είναι ένα νησί με διαφορετικά τοπία λόγω ποικίλου κλίματος και γεωλογίας, και της εγγύτητάς του με την Ασία, την Αφρική και την Ευρώπη. Επιπλέον, το μέγεθος του νησιού είναι τέτοιο που μπορεί να υποστηρίζει υψηλή ποικιλία ειδών και ενδιαιτημάτων^[1] αλλά είναι ταυτόχρονα αρκετά απομονωμένο, ώστε να σχηματιστούν σημαντικοί ενδημικοί οργανισμοί.

Εδώ και πολλά χρόνια αποστολές απ’ όλον τον κόσμο επισκέπτονται τη χώρα μας για την παρατήρηση πουλιών, τη μελέτη της γεωμορφολογίας του νησιού και της ιδιαίτερης βιοποικιλότητας. Όλα αυτά συνηγορούν στην ανάγκη να κατανοήσουμε την αξία των φυσικών βιοτόπων της χώρας μας και να τους αναδείξουμε. Γιατί δεν το κάνουμε όμως;

Έρευνα, εκπαίδευση και ενημέρωση

Πώς μπορούμε να μάθουμε για τη βιοποικιλότητα, τη μοναδική γεωλογία της Κύπρου και την αξία του φυσικού μας περιβάλλοντος; Η επιστημονική εκπαίδευση, τόσο επίκαιρη τα τελευταία χρόνια, αναφέρεται στη διδασκαλία και εκμάθηση της επιστήμης που ξεκινά από τα πρώτα χρόνια και συνεχίζεται σε όλη τη ζωή του ανθρώπου. Η εκπαίδευση στις επιστήμες μπορεί να πραγματοποιηθεί σε τυπικά και άτυπα περιβάλλοντα μάθησης, όπως είναι τα δάση και τα μουσεία, καλύπτοντας κλάδους της φυσικής, της χημείας, της βιολογίας, της γεωλογίας, της αστρονομίας και των περιβαλλοντικών επιστημών. Και υπάρχουν εξαιρετικά μουσεία φυσικής ιστορίας σε όλον τον κόσμο που εξυπηρετούν (και) αυτόν τον σκοπό.

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι τα μουσεία φυσικής ιστορίας δεν είναι μόνο χώροι ψυχαγωγίας αλλά, κυρίως, κέντρα έρευνας, εκπαίδευσης και ενημέρωσης του κοινού λόγω της υψηλής αξίας των συλλογών τους.

Δεν χρειάζεται ν’ ανακαλύψουμε την ταχινόπιτα…

Το Αμερικανικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας είναι το μεγαλύτερο μουσείο του είδους του στον κόσμο, ενώ τα καλύτερα μουσεία φυσικής ιστορίας είναι πρωταθλητές στην έρευνα και την εξερεύνηση – ενδεικτικά αναφέρεται ότι οι επιστήμονες στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου περιέγραψαν πάνω από 500 νέα είδη μόνο το 2020! Το έργο που γίνεται στα εργαστήρια των μουσείων, πέρα ​​από τα εκθέματα, βοηθά στην αντιμετώπιση ζητημάτων όπως είναι η υπερθέρμανση του πλανήτη, η διατήρηση των ειδών και τα μεταβαλλόμενα οικοσυστήματα του κόσμου.

Το Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της κοντινής μας Μάλτας βρίσκεται στη μεσαιωνική περιτειχισμένη πόλη Mdina και στεγάζεται στο Palazzo Vilhena, ένα γαλλικό μπαρόκ παλάτι που ξαναχτίστηκε το 1726. Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Αιγύπτου στεγάζει τέσσερεις δεινόσαυρους που βρέθηκαν στη χώρα, ενώ οι επιστήμονες του μουσείου δημοσίευσαν πάνω από 700 νέες ερευνητικές εργασίες το 2023! Το 2000 η κυβέρνηση της Συρίας ανακοίνωσε τη δημιουργία ενός μοναδικού μουσείου φυσικής ιστορίας, το πρώτο του είδους του στη Μέση Ανατολή, τοποθετημένο σε ένα ιστορικό κτήριο του 18ου αιώνα. Τόσο σημαντικά είναι και υπάρχουν πάνω από 900 μουσεία φυσικής ιστορίας που καλύπτουν όλες τις γωνιές του πλανήτη. Εκτός από την Κύπρο. Γιατί;

Δηλώσεις ερευνητών

Η Κύπρος διαθέτει σημαντική βιοποικιλότητα, με πλήθος μοναδικά ('ενδημικά') είδη φυτών και ζώων και μεγάλη ποικιλία οικοσυστημάτων. Παρόλ' αυτά, είναι ίσως η μοναδική χώρα της Ε.Ε. που δεν διαθέτει εθνικής εμβέλειας Μουσείο Φυσικής Ιστορίας (ΜΦΙ) για να αναδεικνύει, να ερευνά και να συνεισφέρει στην προστασία της βιοποικιλότητας αυτής. Έτσι, η ίδρυση ενός σοβαρού τέτοιου ΜΦΙ είναι απολύτως αναγκαία, καθώς θα προάγει, επίσης, την ευαισθητοποίηση και την εκπαίδευση του κοινού αλλά και θα αποτελέσει σημαντικό πόλο έλξης για τον τουρισμό.

Σπύρος Σφενδουράκης, Καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας, Τμήμα Βιολογικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Κύπρου

Η ίδρυση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κύπρου (ΜΦΙΚ) θα καλύψει ένα σημαντικό κενό που υπάρχει στο νησί εδώ και δεκαετίες… Αναφέρω ενδεικτικά ότι από τα 2.138 είδη αγρίων μελισσών που υπάρχουν στην Ευρώπη, σχεδόν τα 400 απαντώνται (και) στην Κύπρο. Δηλαδή, η χώρα μας φιλοξενεί περίπου το 1/5 της βιοποικιλότητας των αγρίων μελισσών της Ευρώπης παρόλο το μικρό συγκριτικά της μέγεθος… Υπάρχουν αρκετές συλλογές στην Κύπρο, όπως για παράδειγμα αυτή που δημιούργησε ο διεθνούς φήμης ταξινόμος μελισσών Γ. Μαυρομουστάκης, οι οποίες φιλοξενούνται σε διαφορετικούς χώρους και μπορούν να αξιοποιηθούν πληρέστερα εάν η διαχείρισή τους γίνεται κεντρικά… Tο ΜΦΙΚ μπορεί ν’ αποτελέσει σημείο αναφοράς για τη μελέτη της βιοποικιλότητας της περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου και πόλο έλξης ποιοτικού τουρισμού.

Μενέλαος Σταυρινίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Γεωπονικών Επιστήμων, Βιοτεχνολογίας και Επιστήμης Τροφίμων, ΤΕΠΑΚ

^{ΛΕΖΑΝΤΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ: Κυπριακός κρόκος (Crocus cyprius), όμορφο φυτό που φυτρώνει μόνο στην Κύπρο, στην οροσειρά του Τροόδους. Ανθίζει τον χειμώνα έως τα μέσα της άνοιξης και θεωρείται απειλούμενο: χαρακτηρίζεται Τρωτό (VU) στο Κόκκινο Βιβλίο της Χλωρίδας της Κύπρου.}

^{[1] Η περιοχή στην οποία ζει ένας οργανισμός και η οποία χαρακτηρίζεται από τα φυσικά χαρακτηριστικά της ή τη βλάστηση που επικρατεί, ονομάζεται ενδιαίτημα (habitat) (Μαλλιάρης-Παιδεία, 1994)}

Η περίπτωση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Κρήτης

Στην πιο πρόσφατη επίσκεψή μου στο νησί της Κρήτης είχα τη χαρά να επισκεφτώ το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης του Πανεπιστημίου Κρήτης και την τιμή να με ξεναγήσει σε αυτό ο Διευθυντής του, Δρ Νίκος Πουλακάκης, Καθηγητής στο Τμήμα Βιολογίας.

Γιατί δημιουργήθηκε το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στην Κρήτη και όχι στην πρωτεύουσα;

Μουσεία Φυσικής Ιστορίας (ΜΦΙ) έχει και η πρωτεύουσα. Όταν σχεδιαζόταν η δημιουργία του Πανεπιστημίου Κρήτης, κάπου στα τέλη της δεκαετίας του ΄70, οι άνθρωποι που επωμίστηκαν το βάρος της δημιουργίας και οργάνωσής του είχαν την έμπνευση, ακολουθώντας και την πολιτική και τα πρότυπα άλλων μεγάλων πανεπιστημίων του εξωτερικού, να θεσπίσουν έστω και στα χαρτιά τη δημιουργία ενός πανεπιστημιακού μουσείου φυσικής ιστορίας. Έτσι και έγινε. Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης – Πανεπιστήμιο Κρήτης (ΜΦΙΚ-ΠΚ) υπάρχει ως δομή από το 1980 και περίμενε την άφιξη, ίσως του πιο σημαντικού ανθρώπου στη διαμόρφωση του ΜΦΙΚ-ΠΚ και βασικού συντελεστή για το τι είναι και πού βρίσκεται σήμερα το ΜΦΙΚ-ΠΚ, του Καθηγητή κ. Μωυσή Μυλωνά από το ΕΚΠΑ στο ΠΚ το 1992. Ο κ. Μυλωνάς (ομότιμος καθηγητής σήμερα του τμήματος Βιολογίας του ΠΚ) ανέλαβε τα ηνία του ΜΦΙΚ από το 1993 έως το 2018, οπότε και συνταξιοδοτήθηκε, και με πολύ επιμονή, υπομονή και πάθος, παραμερίζοντας τις προσωπικές του φιλοδοξίες, συνέβαλε στη δημιουργία του σημερινού μουσείου, το οποίο μετά από 44 χρόνια ουσιαστικής λειτουργίας,

• από μόλις 1 εργαζόμενο το 1993, σήμερα έχει περισσότερους από 45 εργαζομένους,
• από 46m2 χώρου εργασίας το 1993, σήμερα εκτείνεται σε περισσότερα από 3.000m2 ερευνητικού και 5.500m2 μόνιμου εκθεσιακού χώρου,
• από μερικές εκατοντάδες δείγματα σε περισσότερα από 3.000.000 δείγματα στις συλλογές.

Ποια είναι η αποστολή ενός τέτοιου μουσείου;

Σύμφωνα με το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM International Council of Museums), τα μουσεία είναι μη κερδοσκοπικοί, μόνιμοι οργανισμοί στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξή της, τα οποία κατέχουν, διατηρούν, συντηρούν, ερευνούν και προβάλλουν με σκοπό την εκπαίδευση, τη μελέτη και την ψυχαγωγία τα αποδεικτικά στοιχεία των ανθρώπων και του περιβάλλοντός τους και πρέπει να έχουν συγκεκριμένη αποστολή, να έχουν εκπαιδευτικό χαρακτήρα, να έχουν συλλογές τις οποίες φροντίζουν και καταγράφουν, να πληροφορούν το κοινό μέσω εκθέσεων ή/και ιστοσελίδων, η έκθεσή τους να είναι ανοικτή στο κοινό για τουλάχιστον 1.000 ώρες τον χρόνο και να έχουν διευθυντή πλήρους απασχόλησης.

Τα σύγχρονα ΜΦΙ έχουν έναν πολύπλευρο στόχο: Να δημιουργούν, συντηρούν, φυλάσσουν, τεκμηριώνουν, εκθέτουν και ερμηνεύουν αντικείμενα από τον φυσικό κόσμο (συλλογές). Να διεξάγουν έρευνες και να κοινοποιούν τα αποτελέσματα. Να υποστηρίζουν την εξελικτική διαδικασία της επιστήμης και να προασπίζουν τη διαφύλαξη του φυσικού πλούτου. Να ενισχύουν την κατανόηση και την εκτίμηση του κοινού για τον φυσικό κόσμο. Να συνεργάζονται με το κοινό, ώστε αυτό στη συνέχεια να εξάγει τα δικά του συμπεράσματα και να εξάγει το προσωπικό του νόημα στα στοιχεία της φυσικής κληρονομιάς που συναντά όχι μόνο στο μουσείο αλλά και στη φύση.

Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Κρήτης – Πανεπιστήμιο Κρήτης (ΜΦΙΚ-ΠΚ) στοχεύει:

• στην έρευνα για το περιβάλλον της Κρήτης, της Ελλάδας και ευρύτερα της Ανατολικής Μεσογείου καθώς και στην προστασία του,
• στη διατήρηση και τον εμπλουτισμό συλλογών και αρχείων σχετικών με το περιβάλλον της περιοχής δράσης του (γεωλογικές, παλαιοντολογικές, βοτανικές, ζωολογικές συλλογές και αρχεία φωτογραφικής, γεωγραφικής τεκμηρίωσης, μελετών και εργασιών) και
• στην περιβαλλοντική εκπαίδευση, δηλαδή τη διάχυση των περιβαλλοντικών γνώσεων σε μαθητές, φοιτητές και κοινό μέσω σεμιναρίων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, κυρίως όμως μέσω της μόνιμης έκθεσης, που εδρεύει στο Ηράκλειο, αλλά και της οργάνωσης περιοδικών εκθέσεων.

Πώς διαφέρει το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Κρήτης από τα άλλα;

Στο ότι είναι ίσως το μοναδικό ΜΦΙ στην Ελλάδα που πληροί όλα τα τυπικά προσόντα ενός μουσείου φυσικής ιστορίας. Έχει μακρόχρονη (για τα ελληνικά δεδομένα) δράση α) στη μελέτη της βιο- και γεω-ποικιλότητας της Ελλάδας συγκριτικά με την Ανατολική Μεσόγειο, β) στη μελέτη και προστασία του περιβάλλοντος και των οικοσυστημάτων, και γ) στην ευαισθητοποίηση του κοινού σε θέματα σχετικά με τα σύγχρονα περιβαλλοντικά ζητήματα και τη διατήρηση του περιβάλλοντος για ένα δίκαιο και βιώσιμο περιβάλλον για όλους μας.

Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια; Έχετε μακροχρόνιο στρατηγικό σχεδιασμό;

Τα μελλοντικά μας σχέδια με βάση τον 5ετή προγραμματισμό μας είναι: 1) να ολοκληρωθεί (ίσως χρειαστεί περισσότερα των 5 χρόνων) η κατασκευή του νέου κτηρίου που θα φιλοξενήσει τις συλλογές και τα εργαστήρια του μουσείου, με προδιαγραφές κατάλληλες για την αποθήκευση και συντήρηση των συλλογών και τη δημιουργία εργαστηρίων με εξοπλισμό αιχμής για τη μελέτη της βιο- και γεω-ποικιλότητας της Ανατολικής Μεσογείου, 2) να ολοκληρωθεί ο εκθεσιακός χώρος του ΜΦΙΚ δημιουργώντας έναν πολυχώρο επιστήμης και πολιτισμού, όπου ο επισκέπτης όχι ως απλός θεατής αλλά ως μέρος της ιστορίας που εκτυλίσσεται στους εκθεσιακούς χώρους του ΜΦΙΚ θα απολαμβάνει τον πλούτο της Ανατολικής Μεσογείου και θα ευαισθητοποιείται στα πιο επίκαιρα θέματα που μαστίζουν τη σύγχρονη κοινωνία (κλιματική κρίση, απώλεια βιοποικιλότητας, διατήρηση βιολογικών πόρων), 3) να ομογενοποιηθεί ο πλούτος των συλλογών φυσικής ιστορίας της Ελλάδας που διαθέτουν δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς στον ελληνικό χώρο, ώστε να εναρμονιστούμε με την ευρωπαϊκή υποδομή Distributed System of Scientific Collections (DiSSCo) που στοχεύει στη δημιουργία και τη λειτουργία ενός συστήματος καταγραφής των ευρωπαϊκών επιστημονικών συλλογών ως μία πανευρωπαϊκή ερευνητική υποδομή, όπου το ΜΦΙΚ-ΠΚ συμμετέχει ως συντονιστής και επικεφαλής της ελληνικής κοινοπραξίας.

Ποιος είναι ο ρόλος της επιστήμης και της εκπαίδευσης στην οικοδόμηση της κριτικής σκέψης; Τα μουσεία πώς συνεισφέρουν σε αυτό;

Θα πρέπει η επιστήμη και οι επιστήμονες να βγούμε από το καβούκι της εσωστρέφειάς μας και να ανοιχτούμε προς την κοινωνία, αφού ο ρόλος της επιστήμης στην αποφυγή της διάδοσης ψευδών ειδήσεων και της δαιμονοποίησης της επιστήμης είναι κάτι παραπάνω από καίριος. Θα πρέπει η κοινωνία να εμπιστευτεί την επιστήμη και η επιστήμη να κερδίσει την κοινωνία, και, φυσικά, τα ΜΦΙ είναι ιδανικοί χώροι για να γίνει αυτή η σύνδεση ανάμεσα στην επιστήμη και την κοινωνία, όπου, ως κέντρα και χώροι διανόησης και πολιτισμού είναι εφικτό με απλό τρόπο να προβληθούν στο ευρύ κοινό όλα όσα υποστηρίζει η επιστήμη και για τα οποία βασίζεται στο πείραμα και την παρατήρηση, χωρίς να χρειάζεται να γαντζωθεί από τα «άγκιστρα» εξ ουρανού.

Εάν οι επισκέπτες παίρνουν μαζί τους μόνο ένα σημαντικό σημείο σχετικά με το Μουσείο, ποιο θα θέλατε να είναι αυτό;

Δικαιοσύνη, για έναν βιώσιμο και δίκαιο πλανήτη για όλους μας.

Τελικά, πώς θα έμοιαζε ένα μουσείο που φτιάχτηκε για την κοινωνία;

Ένα μουσείο που φτιάχνεται για την κοινωνία θα πρέπει να πρωτοπορεί, να πραγματοποιεί επιστήμη αιχμής, να προβάλλει την παραγόμενη γνώση και να επαναπροσδιορίζει τη σχέση του με τον άνθρωπο, το ευρύ κοινό, συμβάλλοντας ακόμα περισσότερο στην ευαισθητοποίηση της κοινωνίας για τα καίρια περιβαλλοντικά ζητήματα (κλιματική αλλαγή, υποβάθμιση φυσικού περιβάλλοντος, ρύπανση, μείωση βιοποικιλότητας) και επιβεβαιώνοντας τον καθοριστικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει για ένα δίκαιο και βιώσιμο μέλλον για όλους.

Μήπως να παραδειγματιστούμε κι εμείς από το ΜΦΙ Κρήτης και την τεράστια επιτυχία που έχει στην κοινωνία του νησιού και της Ελλάδας γενικότερα; Μήπως να αρχίσουμε να σχεδιάζουμε ένα σύγχρονο εθνικό μουσείο φυσικής ιστορίας, το οποίο είναι προφανές ότι θα πρέπει να έχει στενή σύνδεση, τόσο οργανική όσο και χωροταξική, με τους ερευνητικούς / ακαδημαϊκούς φορείς που μελετούν τη βιοποικιλότητα και το φυσικό περιβάλλον; Μήπως ο νέος Πρόεδρος του Επαρχιακού Οργανισμού και ο νέος Δήμαρχος Λευκωσίας να εντάξουν στα άμεσα σχέδιά τους την ίδρυση ενός Εθνικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κύπρου στην πρωτεύουσα της χώρας, κάτι που θα έχει και πρόσθετα οφέλη πέραν των επιστημονικών και περιβαλλοντικών, όπως η προσέλκυση επισκεπτών - χαμηλότερη σήμερα σε ποσοστό από όλες τις πόλεις της χώρας- και η πολιτιστική ανάπτυξη;

Μια πρωτεύουσα σαν τη Λευκωσία θα απολάμβανε σημαντικά οφέλη από ένα τέτοιο έργο, όπως άλλωστε και όλοι εμείς, που θα μπορούμε να ενημερωθούμε για τον πλούτο της Κύπρου μέσα από ένα τόσο σημαντικό μουσείο. Ούτως ή άλλως, νομίζω πως είναι οφειλόμενο.

*Επικεφαλής Επικοινωνίας και Δημοσίων Σχέσεων, Πανεπιστήμιο Κύπρου