Η επιστήμη μάς έλειπε τώρα…

Η κυρίαρχη άποψη σχετικά με την εκλαΐκευση της επιστήμης έχει τις ρίζες της στην εξιδανικευμένη έννοια της καθαρής, γνήσιας επιστημονικής γνώσης, έναντι της οποίας αντιπαραβάλλεται η εκλαϊκευμένη γνώση. Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι οι επιστήμονες παράγουν επιστημονική γνώση, την οποία, ακολούθως, οι εκλαϊκευτές μεταφέρουν σε απλοποιημένη μορφή στο ευρύ κοινό. Υποθέτουμε, επίσης, ότι τυχόν διαφορές μεταξύ της πρωτότυπης γνώσης και της εκλαΐκευσής της προκύπτουν από την παραμόρφωση ή υποβάθμιση της αλήθειας. Και τι μας νοιάζει;

Μας νοιάζει

Η σύγχρονη κοινωνία βασίζεται στη γνώση. Συνεπώς, η επιστήμη και η έρευνα είναι θεμελιώδους σημασίας για την ίδια μας την ύπαρξη. Στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν των Δυτικών κοινωνιών, οι επιστήμονες ήταν αποκομμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο - και τους άρεσε έτσι. Όμως, στις μέρες μας η επιστήμη χρειάζεται επεξήγηση και οι περισσότεροι επιστήμονες θέλουν να μας εξηγήσουν τι ακριβώς κάνουν και γιατί. Και αν δεν θέλουν εκείνοι/ες, θα πρέπει να θέλουμε εμείς! Στο κάτω-κάτω, αυτά τα επιστημονικά αποτελέσματα και οι ανακαλύψεις διαμορφώνουν την καθημερινότητα και το μέλλον μας.

Τι γνωρίζουμε πραγματικά για τον κόσμο μας και για εμάς τους ίδιους; Πόσο καλά μπορούμε ν' αξιολογήσουμε την πηγή των πληροφοριών και πόσο η προκατάληψη, οι θεωρίες συνωμοσίας και η τάση για δυσπιστία επηρεάζουν την πρόσληψη της γνώσης; Προφανώς είναι επιτακτική η ανάγκη να οργανωθεί η μετάδοση της γνώσης και να ενταχθεί σε μια τέτοια εκπαιδευτική διαδικασία, που θα καλλιεργήσει μια ενημερωμένη και συνδεδεμένη κοινωνία, η οποία θα έχει απρόσκοπτη πρόσβαση στη γνώση και θα μπορεί να την κατανοήσει και να λάβει τις «σωστές» αποφάσεις. Γίνεται όμως;

Η επένδυση στην επιστήμη είναι επένδυση στη γνώση

Είναι προϋπόθεση για μια κοινωνία της γνώσης να έχει το ευρύ κοινό πραγματική πρόσβαση στην παραγόμενη επιστημονική γνώση και να συμβάλλει στην κοινωνική, πολιτιστική και τεχνολογική ανάπτυξη. Το σύνθημά μας πρέπει να είναι «επιστήμη με και για την κοινωνία». Πειστήκαμε· θέλουμε να γνωρίζουμε για όλες τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις. Πώς; Υπάρχουν διάφοροι τρόποι. Τον έναν τον κάνετε ήδη διαβάζοντας αυτό το άρθρο. Υπάρχουν βεβαίως πολλοί τρόποι και μέθοδοι που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια σχετικά με τη διάχυση της επιστημονικής γνώσης, όπως είναι η επικοινωνία της επιστήμης, η ανοικτή επιστήμη, η επιστήμη των πολιτών, η επιστημονική εκπαίδευση, η ενασχόληση με την επιστήμη, κ.λπ.

Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι δεν οφείλει η κάθε ερευνήτρια και ο κάθε ερευνητής ξεχωριστά να βρίσκεται σε ανοικτό διάλογο με το ευρύ κοινό. Δεν μας αφορά κάθε επιστημονικό αποτέλεσμα και δεν έχουν όλα τα ερευνητικά έργα άμεση σχέση με τη λύση των ανθρώπινων ή κοινωνικών προβλημάτων. Η βασική έρευνα δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να θυσιαστεί. Είναι το είδος της έρευνας που βοηθά στην αναζήτηση απαντήσεων σε καθολικές, θεωρητικές ερωτήσεις, ενώ η εφαρμοσμένη επιστήμη αναζητά πρακτικές λύσεις. Και τα δυο είναι εξίσου σημαντικά. Και γιατί πρέπει να χρηματοδοτείται η βασική ή θεμελιώδης έρευνα; Γιατί εκτός από τη μεγάλη αξία που έχει η ικανοποίηση της ανθρώπινης περιέργειας και η δημιουργία νέας γνώσης, η βασική έρευνα οδηγεί στην καλύτερη κατανόηση του φυσικού κόσμου και θέτει το βασικό θεμέλιο της γνώσης που απαιτείται για την επίλυση σημαντικών, πρακτικών προβλημάτων.

Οι επιστήμονες τι κερδίζουν;

Η επιστήμη μπορεί να επωφεληθεί σε μεγάλο βαθμό από ένα υψηλό επίπεδο επιστημονικής παιδείας του πληθυσμού. Ο στόχος είναι η καλλιέργεια έγκυρης άποψης, η ανάπτυξη κριτικής σκέψης αλλά και η εκτίμηση του έργου των επιστημόνων. Η επιστήμη που βρίσκεται σε διάλογο με το κοινό μπορεί να απολαμβάνει καλύτερη πρόσβαση σε στοιχεία της πραγματικής οικονομίας και κοινωνίας, να διεξάγει έρευνα που βασίζεται σε πραγματικά κοινωνικά προβλήματα και, τελικά, να προκαλέσει σημαντικό αντίκτυπο.

Η επικοινωνία της επιστήμης

Η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια που στόχευε ειδικά στην επικοινωνία της επιστήμης ήταν η ίδρυση της Βρετανικής Ένωσης για την Πρόοδο της Επιστήμης (1831). Τον 18ον αι. είχαν γίνει κι άλλες προσπάθειες, όπως το ανώτατο εκπαιδευτικό σύστημα της Πρωσίας που ανέδειξε την τότε μορφωμένη μεσαία τάξη (Bildungsbürgertum). Παρόλες τις προσπάθειες, όμως, η επικοινωνία των επιστημονικών επιτευγμάτων είχε διάφορα προβλήματα. Έπρεπε να φτάσουμε στον 21ον αι. για να γίνει κατανοητό ότι η αποδοχή της επιστήμης και της τεχνολογίας έχει ηθικές και πολιτιστικές διαστάσεις. Παγκόσμια ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή, η εμφάνιση νέων μολυσματικών ασθενειών και εμβολίων, η γήρανση του πληθυσμού, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η φτώχια, η μετανάστευση, η εκπαίδευση, η διαχείριση του νερού, η ισότητα των φύλων, η κυβερνοασφάλεια κ.ά. προκάλεσαν τον εκσυγχρονισμό των εργαλείων της επικοινωνίας της επιστήμης και ταυτόχρονα ανέδειξαν την ανάγκη για καλύτερη και πληρέστερη εκλαΐκευση της επιστήμης, για το καλό της ανθρωπότητας.

Και τώρα τι κάνουμε;

Χωρίς σαφή και κατανοητή επικοινωνία από ερευνητικά ιδρύματα, πανεπιστήμια ή εταιρείες σχετικά με την έρευνά τους, ο δημόσιος διάλογος κινδυνεύει να βασίζεται όλο και περισσότερο σε ατομικές πεποιθήσεις, παρά στην ακαδημαϊκή πραγματικότητα. Συχνά, το κοινό πιο επιδεκτικό στην παραπληροφόρηση, την άγνοια, την άρνηση, την πολιτική εργαλειοποίηση και άλλες επιρροές. Είδαμε πόσο εύκολα μπορεί να παρασυρθεί μια κοινωνία από ψευδείς ειδήσεις σε πρόσφατα γεγονότα όπως είναι ο εμβολιασμός, η κλιματική αλλαγή κ.ά.

Ας μην ξεχνάμε τις απίστευτες δηλώσεις του πρώην Προέδρου των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, για την κλιματική αλλαγή! Σε μιαν από τις δηλώσεις του στο Twitter υποστηρίζει ότι η κλιματική αλλαγή «δημιουργήθηκε από και για τους Κινέζους προκειμένου να καταστήσει την αμερικανική παραγωγή μη ανταγωνιστική», ενώ έχει δεκάδες tweets που υποστηρίζουν ότι ο κρύος καιρός διαψεύδει την κλιματική αλλαγή - παρά το γεγονός ότι ο Παγκόσμιος Μετεωρολογικός Οργανισμός λέει ότι κατά τα τελευταία 22 χρόνια καταγράφηκαν στον πλανήτη τα 20 θερμότερα χρόνια.

Σημαντικό είναι, επιπλέον, να καταλάβουμε ότι η επιστήμη όχι μόνο προοδεύει αλλά και αλλάζει. Η αβεβαιότητα και η ασάφεια αποτελούν συστατικά στοιχεία της έρευνας και τυχόν διαφωνίες που προκύπτουν μεταξύ των επιστημόνων αποτελούν ακόμα έναν μηχανισμό για την κατάκτηση επιστημονικής συναίνεσης. Μην παραξενεύεστε όταν μια θεωρία αντικαθιστά μιαν άλλη ή όταν μια νέα ανακάλυψη αλλάζει τον τρόπο που βλέπαμε τον κόσμο γύρω μας μέχρι εκείνη τη στιγμή.

Δεν χάνουμε την εμπιστοσύνη μας στην επιστήμη επειδή η πληροφορία που κατείχαμε μέχρι μια δεδομένη στιγμή αντικαθίσταται από μια νέα που θα μας εξηγήσει ακόμα καλύτερα τον κόσμο μας. Αντιθέτως, πρέπει να ανακουφιζόμαστε από το γεγονός ότι υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι ανάμεσά μας, οι οποίοι κάνουν αυτό που εμείς δεν θέλουμε ή δεν μπορούμε: αναζητούν την αλήθεια.

*Επικεφαλής Επικοινωνίας και Δημοσίων Σχέσεων, Πανεπιστήμιο Κύπρου