Δίκαιο Πνευματικής Ιδιοκτησίας σήμερα, στην Ευρώπη και την Κύπρο

Στο πρώτο μέρος της χιλιετίας παρατηρήθηκε σημαντική άνοδος της χρήσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων στη διαμόρφωση και τη χρήση κανόνων πνευματικής ιδιοκτησίας. Γιατί, όμως, χρειαζόμαστε κανόνες για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας; Αφενός για την προώθηση της καινοτομίας και της αισθητικής δημιουργικότητας και, αφετέρου, για την προστασία του έργου ως εμπορικού προϊόντος.

Σε αυτό το άρθρο συζητάμε με την Τατιάνα Ελένη Συνοδινού, Καθηγήτρια στο Τμήμα Νομικής και Αντιπρύτανη Ακαδημαϊκών Υποθέσεων του Πανεπιστημίου Κύπρου, Πρόεδρο της Ένωσης Δικαιωμάτων Πνευματικής ιδιοκτησίας Κύπρου (ΕΔΠΙ).

Πότε και γιατί προέκυψε η ανάγκη για νομική ρύθμιση αυτού που λέμε σήμερα πνευματική ιδιοκτησία;

Η ανάγκη για την προστασία των έργων του πνεύματος από το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας προέκυψε από τις τεχνολογικές εξελίξεις και, συγκεκριμένα, μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας. Όσο τα έργα του πνεύματος, όπως τα λογοτεχνικά ή τα θεατρικά έργα, αναπαράγονταν με το χέρι ή παρουσιάζονταν διά ζώσης σε μικρά ακροατήρια, δεν υπήρχε η ανάγκη θέσπισης ενός αποκλειστικού δικαιώματος ελέγχου της αναπαραγωγής ή της παρουσίασής τους στο κοινό. Η δυνατότητα μαζικής αναπαραγωγής των βιβλίων δημιούργησε την ανάγκη για μεγαλύτερο έλεγχο και για τη δημιουργία μιας νομικής αποκλειστικότητας, η οποία επιτρέπει στον εκδότη να έχει το νομικό μονοπώλιο και τον έλεγχο της αναπαραγωγής.

Όλα, λοιπόν, ξεκινούν το 1710, όταν θεσπίζεται η αγγλική Statute of Anne, η πρώτη νομοθεσία πνευματικής ιδιοκτησίας. Η καθιέρωση της προστασίας των έργων μέσα από την πνευματική ιδιοκτησία επεκτάθηκε σταδιακά στις εθνικές νομοθεσίες, ενώ σημείο σταθμός για τη θέσπιση διεθνούς προστασίας είναι η Σύμβαση της Βέρνης το 1886.

Τι ακριβώς περιλαμβάνει το πνευματικό δικαίωμα, τι αφορά και ποιος το απολαμβάνει;

Η πνευματική ιδιοκτησία είναι μια ιδιαίτερη μορφή ιδιοκτησίας, η οποία στηρίζεται σε δυο πυλώνες: στην περιουσιακή εκμετάλλευση του έργου και στη διασφάλιση των ηθικής φύσεως δικαιωμάτων του δημιουργού, δηλαδή εκφάνσεων της προσωπικότητας του δημιουργού. Μέσω του ηθικού δικαιώματος, ο δημιουργός απολαμβάνει την εξουσία πατρότητας, δηλαδή το δικαίωμά του να αναφέρεται ως ο δημιουργός του έργου και το δικαίωμα σεβασμού της ακεραιότητας, δηλαδή το δικαίωμά του να αντιτάσσεται σε οποιαδήποτε επέμβαση στο έργο, όπως αλλοίωση ή περικοπή, που είναι βλαπτική για τη φήμη ή την υπόληψή του.

Η πνευματική ιδιοκτησία είναι παντού και αφορά ποικίλες πτυχές της προσωπικής, της κοινωνικής, πολιτισμικής και οικονομικής δραστηριότητας. Στο βιβλίο, λογοτεχνικό ή εκπαιδευτικό, στο τραγούδι, στη φωτογραφία στην κινηματογραφική ταινία, στο Netflix, στο Youtube, στο Spotify, την έξυπνη εφαρμογή μέσω της οποίας κάνουμε αγορές βρίσκουμε πνευματικά έργα και πνευματικά ή συγγενικά δικαιώματα, βάσει των οποίων καθορίζεται η δυνατότητα απόλαυσης, χρήσης και εκμετάλλευσης.

Αναφορικά με το ποιος είναι ο δικαιούχος, τα πνευματικά δικαιώματα χορηγούνται, κατ’ αρχήν, στο φυσικό πρόσωπο του δημιουργού και κατ’ εξαίρεσιν και ανάλογα με το νομικό σύστημα και σε άλλα πρόσωπα, όπως στον παραγωγό και στον εργοδότη του δημιουργού. Επίσης, τα πνευματικά δικαιώματα μεταβιβάζονται, εκχωρούνται ή γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης μέσω αδειών ή συμβάσεων εκμετάλλευσης. Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ και μια διαφοροποίηση σε σχέση με το περιουσιακό και το ηθικό δικαίωμα. Η ευχέρεια μεταβίβασης και εκμετάλλευσης μέσω συμβάσεων η αδειών εστιάζεται κυρίως στο περιουσιακό δικαίωμα. Το ηθικό δικαίωμα δεν μεταβιβάζεται μεταξύ ζώντων, αλλά ως στενά συνδεδεμένο με την προσωπικότητα του δημιουργού παραμένει σε αυτόν καθ’ όλη τη ζωή του, ενώ μετά θάνατον μεταβιβάζεται στους κληρονόμους του, οι οποίοι μέσω αυτού διαφυλάσσουν ως θεματοφύλακες της πολιτιστικής παρακαταθήκης του δημιουργού το πνεύμα και τη μορφή του έργου.

Είναι πλέον ευρέως αποδεκτό ότι η τεχνολογική πρόοδος και το ανθρώπινο κεφάλαιο είναι οι κύριοι μοχλοί οικονομικής ανάπτυξης στις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες βιομηχανικές χώρες. Ποιος είναι ο ρόλος της πνευματικής ιδιοκτησίας σε αυτήν τη διαδικασία και ποια η συμβολή της νομοθεσίας στην καινοτομία;

Όπως ανέφερα και πριν, η πνευματική ιδιοκτησία συνδέεται άρρηκτα με την εξέλιξη της τεχνολογίας. Ξεκινώντας από την τυπογραφία, τον τηλέγραφο, τις ραδιοσυχνότητες, το Διαδίκτυο και πλέον την τεχνητή νοημοσύνη, κάθε τεχνολογική επανάσταση οδηγεί σε επαναπροσδιορισμό και, συχνά, σε επέκταση της προστασίας, για να επιτρέψει στους δημιουργούς και τους οικονομικούς συντελεστές της δημιουργίας (παραγωγούς, εκδότες) την αποκλειστική οικονομική εκμετάλλευση μέσα από νέα μέσα επικοινωνίας και διαύλους διάδοσης των έργων. Η περίπτωση της τεχνητής νοημοσύνης είναι ιδιαίτερη γιατί δεν έχουμε να κάνουμε με ένα νέο μέσο επικοινωνίας, αλλά με έναν νέο τρόπο δημιουργίας, όπου προκύπτουν θεμελιώδη ερωτήματα. Ποιος είναι δημιουργός του έργου που δημιουργήθηκε με το DALL-E ή το Chat GPT; Πρέπει οι δημιουργοί, παραγωγοί, εκδότες να λαμβάνουν αμοιβή όταν έργα χρησιμοποιούνται από συστήματα τεχνητής νοημοσύνης; Η δυναμική απαίτηση σήμερα των δημιουργών είναι και εδώ η συμμετοχή τους στα έσοδα από προϊόντα εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης που βασίζονται στη μαζική χρήση υφιστάμενων έργων.

Η νομοθεσία της πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύει, συνεπώς, οικονομικά συμφέροντα του δημιουργού. Αφετέρου είναι μια ιδιαίτερη μορφή ιδιοκτησίας, η οποία αφορά άυλα αγαθά με διττή φύση, πολιτιστική και εμπορική. Στο πλαίσιο αυτό, ο έλεγχος υπέρ του δημιουργού πρέπει να αντισταθμίζεται με τη δυνατότητα χρήσης των έργων από άλλους, για τη δημιουργία νέων έργων και τη συνέχιση της πολιτιστικής παραγωγής. Μια πολύ περιοριστική νομοθεσία πνευματικής ιδιοκτησίας μπορεί ν’ αποτελέσει εμπόδιο για τη δημιουργικότητα και την καινοτομία, αλλά και, αντίστροφα, μια ανεπαρκής νομοθεσία που δεν θα προστατεύει τα συμφέροντα των δημιουργών μπορεί να λειτουργεί ως αντικίνητρο για τη δημιουργία νέων έργων, αφού οι δημιουργοί και οι οικονομικοί συντελεστές της δημιουργίας αποθαρρύνονται από το να επενδύσουν προσωπικά ή οικονομικά για να παράγουν έργα για τα οποία αδυνατούν να λάβουν αμοιβή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της προβληματικής είναι οι εξαιρέσεις για την εξόρυξη δεδομένων (text and data mining), που προβλέπονται στην ευρωπαϊκή νομοθεσία. Δεδομένου ότι επιτρέπεται υπό όρους η εξόρυξη δεδομένων για επιστημονικούς σκοπούς, αλλά απαγορεύεται μόνο κατόπιν της άδειας των δικαιούχων η εξόρυξη δεδομένων για οποιονδήποτε άλλο σκοπό, όπως εμπορικό, έχει αναπτυχθεί μια έντονη συζήτηση κατά πόσον οι εν λόγω εξαιρέσεις αποτελούν τροχοπέδη στην καινοτομία και, ιδιαίτερα, στην ανάπτυξη προϊόντων που βασίζονται σε εξόρυξη δεδομένων και σε τεχνητή νοημοσύνη.

Υπάρχουν εξαιρέσεις στην εφαρμογή της νομοθεσίας, όπως είναι για παράδειγμα περιπτώσεις δημοσίου συμφέροντος;

Υπάρχουν πολλές και διαφορετικές εξαιρέσεις, μέσω των οποίων η ιδιοκτησιακή προστασία εξισορροπείται με άλλα συμφέροντα ή δικαιώματα. Οι εξαιρέσεις αυτές αφορούν εκπαιδευτικές χρήσεις, χρήσεις για σκοπούς ενημέρωσης, χρήση σε δικαστικές ή διοικητικές διαδικασίες, χρήσεις από βιβλιοθήκες, την παράθεση αποσπασμάτων, την αναπαραγωγή για ιδιωτική χρήση κ.ά.

Επίσης, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι, εκτός από τις εξαιρέσεις, το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας οριοθετείται και με άλλους τρόπους. Μέσα από τα κριτήρια για τη χορήγηση της προστασίας (δεν προστατεύεται οποιοδήποτε προϊόν της ανθρώπινης διάνοιας, αλλά μόνο τα πρωτότυπα έργα), το προστατευόμενο αντικείμενο (δεν προστατεύονται η απλή πληροφορία ή ιδέες, το στυλ, το ύφος, η τεχνοτροπία, αλλά μόνο η πρωτότυπη δημιουργική έκφραση μιας ιδέας), αλλά και τη χρονική διάρκεια της προστασίας (το δικαίωμα δεν χορηγείται για πάντα, αλλά περιορίζεται χρονικά σε όλη η ζωή του δημιουργού και εβδομήντα χρόνια μετά τον θάνατό του βάσει της ευρωπαϊκής νομοθεσίας). Με τον τρόπο αυτόν το ιδιοκτησιακό δικαίωμα εξισορροπείται με το δημόσιο συμφέρον και την ελευθερία του ανταγωνισμού.

Ποια είναι η σχέση της πνευματικής ιδιοκτησίας με την ελευθερία έκφρασης;

Πρόκειται για μια ιδιαίτερη σχέση. Ιστορικά, η ελευθερία της έκφρασης και η πνευματική ιδιοκτησία εμφανίζονται να βρίσκονται σε αρμονική συνύπαρξη, αφού η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας εξασφαλίζει στους δημιουργούς την οικονομική και διανοητική ελευθερία που στερούνταν εξαιτίας της εξάρτησής τους από τους χορηγούς και τους μαικήνες. Επιπλέον, η απόδοση ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων στους δημιουργούς μειώνει και τον κίνδυνο της κρατικής λογοκρισίας, που είναι έντονος όταν η βασική πηγή εσόδων για τον δημιουργό είναι η κρατική χορηγία.

Ωστόσο, σήμερα η σχέση αυτή εμφανίζεται συχνά ως συγκρουσιακή, αφού το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας καταγγέλλεται από πολλούς ότι λειτουργεί ως ένας φραγμός στην ελευθερία της έκφρασης, της πληροφόρησης και της ίδιας της δημιουργίας. Η σύγκρουση αυτή είναι πράγματι υπαρκτή όταν η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας λειτουργεί ως μέσο επιβολής λογοκρισίας.

Άλλοτε, πάλι, η ελευθερία της έκφρασης λειτουργεί ως πρόσχημα για τη δικαιολόγηση της χωρίς άδεια αναπαραγωγής και διάδοσης προστατευόμενων έργων. Συνεπώς, πρόκειται θα έλεγα για οργανική σχέση, η οποία και πάλι προσδιορίζεται από τη λογική της στάθμισης της προστασίας του δημιουργού και του δικαιώματος ελεύθερης έκφρασης και πρόσβασης στην πληροφορία. Η στάθμιση αυτή γίνεται κυρίως μέσα από συγκεκριμένες εξαιρέσεις, όπως η εξαίρεση της παρωδίας, της σάτιρας και της καρικατούρας. Στην περίπτωση αυτή, επιτρέπεται η χρήση υφιστάμενου έργου σε νέο έργο ως έκφραση χιούμορ ή για τον σκοπό της διακωμώδησης εφόσον, ωστόσο, δεν θίγονται νόμιμα συμφέροντα του δημιουργού, όπως όταν π.χ. η παρωδία συνδέει το υφιστάμενο έργο με μηνύματα αντίθετα προς τις πεποιθήσεις του δημιουργού του παρωδούμενου έργου.

Τι ισχύει στην Κύπρο σήμερα; Είναι το κυπριακό δίκαιο εναρμονισμένο με ευρωπαϊκά και διεθνή πρότυπα;

Η κυπριακή νομοθεσία έχει τροποποιηθεί αρκετές φορές για τον σκοπό της ενσωμάτωσης ευρωπαϊκών Οδηγιών, ενώ η Κύπρος έχει προσχωρήσει και στη Σύμβαση της Βέρνης. Ωστόσο, απουσιάζει ένας συνολικός σχεδιασμός και ο νόμος περί πνευματικής ιδιοκτησίας εμφανίζεται ως ένα συνονθύλευμα παλαιών και νέων διατάξεων, χωρίς καθαρή δομή. Για παράδειγμα, ως δικαιούχος της πνευματικής ιδιοκτησίας της φωτογραφίας εξακολουθεί να ορίζεται τo πρόσωπo τo oπoίo κατά τoν χρόvo της λήψης της φωτoγραφίας ήταv o ιδιoκτήτης τoυ υλικoύ, πάvω στo oπoίo αυτή λήφθηκε, ενώ είναι σαφές ότι στο ευρωπαϊκό δίκαιο τα δικαιώματα απολαμβάνει ο δημιουργός, δηλαδή ο φωτογράφος. Η νομοθεσία χρήζει, συνεπώς, κωδικοποίησης και εκσυγχρονισμού. Περαιτέρω, παρατηρείται πολύ μεγάλη απουσία νομολογίας σε θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Επιπλέον, ακανθώδες είναι και το ζήτημα της συλλογικής διαχείρισης, δεδομένου ότι δεν έχει ακόμη λειτουργήσει το μητρώο οργανισμών συλλογικής διαχείρισης. Όλα αυτά δημιουργούν ένα θολό τοπίο, το οποίο σαφώς δεν προάγει την ασφάλεια δικαίου.

Το μέλλον προβλέπεται ιδιαίτερα ενδιαφέρον

Τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στην παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη. Ταυτόχρονα, έχουν και μειονεκτήματα διότι η ισχυρή διεθνής προστασία τους μπορεί να οδηγήσει σε υψηλότερες τιμές ή ακόμα και σε μειωμένη διαθεσιμότητα προϊόντων, ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι οποίες συνήθως προτιμούν πιο χαλαρές νομικές ρυθμίσεις.

Τα τελευταία χρόνια, η πνευματική ιδιοκτησία έχει μεταβληθεί από ένα ιδιαίτερα εξειδικευμένο νομικό και ακαδημαϊκό αντικείμενο, σε θέμα για εξώφυλλα ειδησεογραφικών περιοδικών. Ποικίλες δικαστικές υποθέσεις έδειξαν τον τρόπο με τον οποίον τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας έχουν διευρυνθεί με τρόπους ασύλληπτους μόλις μέσα σε λίγα χρόνια. Πατέντες λογισμικών και προγράμματα ανοικτού κώδικα έχουν αναστατώσει τόσο τους προγραμματιστές όσο και τη βιομηχανία των υπολογιστών. Το διακύβευμα είναι τεράστιο. Η οικονομική ισχύς των βιομηχανικών χωρών, βλ. την περίπτωση της Αμερικής με το Χόλιγουντ, εξαρτάται αναμφισβήτητα σε μεγάλο βαθμό από το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας. Παρόλα αυτά, είναι σαφές για τους κατόχους πνευματικών δικαιωμάτων ότι ο νόμος από μόνος του δεν επαρκεί για την προστασία του έργου τους, καθότι υπάρχουν πειρατές διάσπαρτοι σε όλον τον κόσμο που αψηφούν τις νομικές απαγορεύσεις, γνωρίζοντας ότι υπάρχουν πάρα πολλοί από αυτούς για να υποστούν δίωξη.

Ποια θα ήταν άραγε η καλύτερη προσέγγιση του θέματος στο άμεσο μέλλον; Μπορούν οι δημιουργοί που κινούνται στην ελεύθερη αγορά να βασίζονται στη βοήθεια της τεχνολογίας ή πρέπει να ενταθεί η κρατική παρέμβαση; Πώς μπορεί να αποτραπεί η πειρατεία και να επιτραπεί η λογική χρήση ψηφιακού περιεχομένου;

Το μέλλον προβλέπεται ιδιαίτερα ενδιαφέρον για τον κλάδο, καθώς οι νέες τεχνολογικές συνθήκες απαιτούν την εξεύρεση νέας ισορροπίας ανάμεσα στην κρατική παρέμβαση και την τεχνολογική ανάπτυξη.