Οι «πράκτορες» των Μυστικών Υπηρεσιών της Τσεχοσλοβακίας στην Κύπρο

Άγνωστες πτυχές της δράσης των μυστικών υπηρεσιών της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Τσεχοσλοβακίας (ČSSR) στην Κύπρο κατά την περίοδο 1974-1989 φέρνει στο φως ένα πρόσφατο ακαδημαϊκό άρθρο που δημοσιεύτηκε στις 6 Αυγούστου 2024 στο Journal of Balkan and Near Eastern Studies. Το άρθρο, που υπογράφει ο Jan Koura, εστιάζει στις μεθόδους δράσης της Τσεχοσλοβάκικης Υπηρεσίας Πληροφοριών, μέσω του κλιμακίου τους στην Κύπρο. Το κλιμάκιο είχε στόχο την απόκτηση απόρρητων πληροφοριών σχετικά με την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Κύπρου, τις αλλαγές στις σχέσεις με το ανατολικό μπλοκ, τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, καθώς και τις προθέσεις των Ηνωμένων Πολιτειών, του Ισραήλ και άλλες χώρες του ΝΑΤΟ, τόσο στην Κύπρο όσο και σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Σύμφωνα με την ανάλυση, αυτό επιχειρήθηκε κυρίως μέσω της στρατολόγησης στελεχών του ΑΚΕΛ, αριθμού φοιτητών που τότε σπούδασαν στην Τσεχοσλοβακία αλλά και ορισμένων κρατικών αξιωματούχων. Στο πλαίσιο αυτό περιγράφονται και παραδείγματα διεξαγωγής επιχειρήσεων πληροφοριών και ψυχολογικού πολέμου στο νησί.

Οι πηγές πληροφοριών

Η μελέτη βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε έγγραφα από το πρώην Υπουργείο Εσωτερικών της Τσεχοσλοβακίας, τα οποία είναι πλέον προσβάσιμα σε ερευνητές στο Αρχείο Υπηρεσιών Ασφαλείας στην Πράγα (ABS). Συγκεκριμένα, πρόκειται για τα σωζόμενα τμήματα του φακέλου της Κύπρου και τα προσωπικά αρχεία των συνεργατών. Όπως αναφέρει το άρθρο, «η Τσεχική Δημοκρατία, ως μέρος της διαδικασίας συμβιβασμού με το παρελθόν της, επέλεξε να τα αποχαρακτηρίσει για να αποκαλύψει την ιστορία τής κομμουνιστικής Τσεχοσλοβακίας σε όλη της την πολυπλοκότητα. Τόσο λεπτομερή και άκρως απόρρητα έγγραφα σε τέτοιο εύρος δεν έχουν αποχαρακτηριστεί από καμία Δυτική μυστική υπηρεσία, ούτε καν τη Ρωσία». Η μελέτη συμπληρώνεται με αρχειακό υλικό από το Εθνικό Αρχείο Τσεχίας (NA) και το Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (AMZV).

Στρατολόγηση από ΑΚΕΛ

Το ΑΚΕΛ διατήρησε δεσμούς με το Κομμουνιστικό Κόμμα Τσεχοσλοβακίας (KSČ) από τη δεκαετία του 1950 και μετά. Αυτές οι επαφές παρουσίασαν αυξημένη συχνότητα μετά το 1960, που χαρακτηρίστηκε από τακτικές ανταλλαγές κομματικών αντιπροσωπιών. Το ΑΚΕΛ έπαιξε μάλιστα ρόλο στη διευκόλυνση της απόκτησης τσεχοσλοβακικών όπλων το 1972.

Ο πρώτος συνεργάτης που συνδέθηκε με το ΑΚΕΛ ήταν ο βουλευτής Ντίνος Κωνσταντίνου. Είχε μια πρώτη επαφή με έναν αξιωματικό των πληροφοριών της Τσεχοσλοβακίας στο νησί το 1970, μέσω του Josef Grégr. Η εμπιστοσύνη του Κωνσταντίνου στον Γκρεγκρ ενισχύθηκε περαιτέρω λόγω της συζύγου του, που είχε γνωρίσει κατά τη διάρκεια των σπουδών του στην Πράγα, η οποία εργαζόταν ως μεταφράστρια και γραμματέας στην πρεσβεία της Τσεχοσλοβακίας στη Λευκωσία. Ο Κωνσταντίνου αναβαθμίστηκε σε καθεστώς «εμπιστευτικής επαφής» το 1977, με την κωδική ονομασία CANDA. Η ισχυρή θέση του Κωνσταντίνου τού προσέφερε ένα ευρύ φάσμα διασυνδέσεων σε κυβερνητικό επίπεδο. Τα αρχεία πληροφοριών υπογραμμίζουν την αξία των λεπτομερειών από τη συζήτηση στο γραφείο του Προέδρου και τις διακριτικές κοινοβουλευτικές συναντήσεις στις οποίες είχε παρευρεθεί ο Κωνσταντίνου. Ωστόσο, η συνεργασία ολοκληρώθηκε το 1981.

Ένα άλλο εξέχον μέλος του ΑΚΕΛ, που αναφέρεται ότι συνεργάστηκε με το κλιμάκιο των τσεχοσλοβακικών μυστικών υπηρεσιών Λευκωσίας, ήταν ο Χριστόφορος Ιωανίδης - Αναπληρωτής Προϊστάμενος του Διεθνούς Τμήματος του ΑΚΕΛ και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής. Σπούδασε στο Charles University. Στρατολογήθηκε ως «εμπιστευτική επαφή», με την κωδική ονομασία FAHR. Σύμφωνα με τα αρχεία, συνεργάστηκε με την υπηρεσία πληροφοριών εν γνώσει του και πρόθυμα, με βάση τη θετική του σχέση με την Τσεχοσλοβακία. Το 1986 το ΑΚΕΛ τον όρισε ως δικό του εκπρόσωπο στο περιοδικό Problems of Peace and Socialism με έδρα την Πράγα. Οι υπηρεσίες διήρκεσαν μέχρι τον Νοέμβριο του 1989.

Η τελευταία εξέχουσα προσωπικότητα του τσεχοσλοβακικού δικτύου πληροφοριών στην Κύπρο, συνδεδεμένη με το ΑΚΕΛ, ήταν ο δημοσιογράφος Σταύρος Αγγελίδης. Κρατήθηκε από τις βρετανικές Αρχές κατά τη διάρκεια του «Cyprus Emergency», εξαιτίας της δημοσίευσης αντιβρετανικού υλικού. Μετά την Ανεξαρτησία άρχισε να εργάζεται στη «Χαραυγή». Καθ' όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 υπηρέτησε ως ανταποκριτής του Τσεχοσλοβακικού Τύπου (ČTK) στην Κύπρο. Η αρχική επαφή με τον Αγγελίδη ξεκίνησε το 1972, από τον Josef Grégr (ABDUL). Το 1978, ο Αγγελίδης επιστρατεύτηκε για να συνεργαστεί στην κατηγορία «εμπιστευτικές επαφές», λειτουργώντας με την κωδική ονομασία AKRIS. Ξεκίνησε τη συνεισφορά του κυρίως στους τομείς του information intelligence και της εκτέλεσης ενεργών μέτρων, συνεχίζοντας αυτόν τον ρόλο μέχρι το 1989.

Φοιτητές σε υπηρεσία

Η δεύτερη ομάδα μυστικών συνεργατών αποτελείτο από Κύπριους πρώην φοιτητές. Αυτό αποτελούσε ένα σημαντικό cluster στρατολόγησης στο κατασκοπευτικό δίκτυο.

Στην Τσεχοσλοβακία ιδρύθηκε μάλιστα και ένα ειδικό εκπαιδευτικό ίδρυμα για αλλοδαπούς φοιτητές, το Πανεπιστήμιο της 17ης Νοεμβρίου, εμπνευσμένο από το Πανεπιστήμιο της Φιλίας των Εθνών της Μόσχας. Η κυβέρνηση της χώρας χορηγούσε υποτροφίες σε εκλεκτούς που προτείνονταν από το ΑΚΕΛ. Το 1974, περισσότεροι από 200 Κύπριοι φοιτητές σπούδαζαν στην Τσεχοσλοβακία. Μετά τη εισβολή του ’74, ο αριθμός αυτός μειώθηκε, αλλά το 1978 κυμαινόταν γύρω στους 140. Δύο χρόνια αργότερα, 109 Κύπριοι φοιτητές εγγράφηκαν σε πανεπιστήμια της Τσεχοσλοβακίας, με 65 από αυτούς να είναι φοιτητές που επιλέχθηκαν από το ΑΚΕΛ. Οι τσεχοσλοβακικές μυστικές υπηρεσίες παρακολουθούσαν Κύπριους φοιτητές κατά τη διάρκεια των σπουδών τους, εντοπίζοντας ανάμεσά τους πιθανούς συνεργάτες.

Από αυτούς ξεχώριζε ο Κωνσταντίνος Καρατσιώλης, συντάκτης της «Χαραυγής», που έλαβε υποτροφία για σπουδές στην Τσεχοσλοβακία και υπηρέτησε ως πρόεδρος της Ένωσης Κυπρίων Φοιτητών στην Τσεχοσλοβακία. Η συνεργασία του με τις μυστικές υπηρεσίες της χώρας ξεκίνησε κατά τη διάρκεια του διδακτορικού του. Λειτουργώντας με την κωδική ονομασία DÁMA, παρείχε στις μυστικές υπηρεσίες πληροφορίες για συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των Κυπρίων φοιτητών στην Τσεχοσλοβακία. Συγκεκριμένα, αποκάλυψε την ταυτότητα ενός ατόμου που ενεργούσε ως πληροφοριοδότης του κυπριακού Υπουργείου Εξωτερικών. Το 1970, ο Καρατσιώλης, με οδηγίες των μυστικών υπηρεσιών της Τσεχοσλοβακίας, ταξιδεύει στα κεντρικά γραφεία του Radio Free Europe στο Μόναχο και αντλεί πληροφορίες. Την ίδια χρονιά επιστρέφει στην Κύπρο ως καθιερωμένος και αξιόπιστος συνεργάτης, αλλά η συνεργασία του διακόπτεται μερικώς.Το 1978 προσλήφθηκε επίσημα ως πράκτορας, υιοθετώντας τη νέα κωδική ονομασία ΚΑΡΑΤ. Θεωρείτο από το κλιμάκιο των Τσεχοσλοβάκων στην Κύπρο ως ένας από τους πιο πολύτιμους κρίκους στο δίκτυο πληροφοριών.

Πράκτορας verbovčík

Άλλη, ζωτικής σημασίας, συνδέση εντός του δικτύου πρακτορείων ήταν ο Ευριπίδης Γεωργιάδης. Εξασφάλισε υποτροφία για σπουδές ιατρικής στο Charles University. Οι επαφές του με τις τσεχοσλοβάκικες μυστικές υπηρεσίες ξεκίνησαν το 1977 και παρείχε πληροφορίες που αφορούσαν την ελληνική κοινότητα που βρισκόταν σε εξορία. Έχωντας την κωδική ονομασία FIDAS επέστρεψε στην Κύπρο και ίδρυσε ιδιωτικό ιατρείο. Σταδιακά κέρδισε τον χαρακτηρισμό «πράκτορας verbovčík», μια χαρακτηριστική κατηγορία συνεργατών που επιφορτίζεται με τη στρατολόγηση ατόμων που είναι πρόθυμα να συνεργαστούν με την τσεχοσλοβακική υπηρεσία πληροφοριών.

Άλλη περίπτωση που αναφέρεται είναι ο αρχαιολόγος Παύλος Φλουρέντζος, από την Αμμόχωστο, που σπούδαζε στην Τσεχοσλοβακία κατόπιν εισήγησης του ΑΚΕΛ. Όπως σημειώνεται, ήρθε σε επαφή με τις μυστικές υπηρεσίες της Τσεχοσλοβακίας το 1975 και έλαβε την κωδική ονομασία ARCH. Στην Τσεχοσλοβακία, όπου έφυγε μετά την εισβολή, εκπαιδεύτηκε σε μια κρυφή εγκατάσταση και έλαβε οδηγίες σε τεχνικές παρακολούθησης, τηλεφωνικές υποκλοπές και έλεγχο αλληλογραφίας. Η συνεργασία του κράτησε μέχρι το 1985.

*Στο Μέρος Β’, που θα δημοσιευθεί την επόμενη Κυριακή, 1η Σεπτεμβρίου 2024, θα παρουσιαστούν τα ονόματα των κρατικών αξιωματούχων, αστυνομικών και πολιτών που φαίνεται να συνεργάζονταν με τις τσεχοσλοβακικές μυστικές υπηρεσίες αλλά και ο τρόπος με τον οποίο διεξάγονταν οι ψυχολογικές επιχειρήσεις για να επηρεαστεί η πολιτική κατάσταση στο νησί.