Οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη στην Κύπρο: Από εξουσία σε κοινωνική προσφορά

Η παρουσία των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη (Ιωαννίτες Ιππότες) στην Κύπρο αποτελεί ένα από τα πιο συνεκτικά, αλλά και συχνά υποτιμημένα κεφάλαια της μεσαιωνικής ιστορίας του νησιού. Αν και οι Ιωαννίτες δεν κυβέρνησαν ποτέ την Κύπρο, όπως έκαναν στη Ρόδο και στη Μάλτα, εντούτοις εγκαθίδρυσαν έναν βαθύ και μακρόχρονο ιστό νοσηλευτικής φροντίδας, οχυρών, διοικητικών μονάδων, προνομίων και διασυνδέσεων με την τοπική κοινωνία, που επηρέασε την πολιτική, την κοινωνία, την οικονομία και την άμυνα του νησιού για πάνω από τέσσερεις αιώνες. Το αποτύπωμα της τάξης υπήρξε ενίοτε διακριτικό και άλλοτε καταφανώς ισχυρό, με τρόπο που φανερώνει τη στρατηγική σημασία της Κύπρου ως σταυροδρομιού Ανατολής και Δύσης, αλλά και την ικανότητα των Ιωαννιτών να ενσωματώνονται σε τοπικά περιβάλλοντα χωρίς να χάνονται μέσα σε αυτά.

Η εγκατάσταση των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη στην Κύπρο χρονολογείται στα τέλη του 12ου αιώνα, όταν το νησί είχε περάσει πλέον οριστικά στα χέρια του Οίκου των Λουζινιανών. Το μόλις τότε ιδρυθέν βασίλειο της Κύπρου αποτελούσε ασφαλή οπισθοφυλακή των σταυροφορικών επιχειρήσεων στη Συρία και στην Παλαιστίνη, και από πολύ νωρίς οι Λουζινιανοί αντιλήφθηκαν ότι η εγκατάσταση διεθνών στρατιωτικομοναστικών ταγμάτων στο νησί θα ενίσχυε την άμυνα, θα αύξανε το κύρος και θα συνδεόταν με τα ευρύτερα δίκτυα της λατινικής Ανατολής. Οι Ιωαννίτες, ήδη γνωστοί για τις ιατροφαρμακευτικές, οικονομικές και στρατιωτικές τους ικανότητες, έλαβαν σημαντικές εκτάσεις γης, απαλλαγές από φόρους και δικαιώματα διοίκησης τοπικών πληθυσμών, δημιουργώντας ένα πλέγμα κομμαντεριών που εκτείνονταν σε όλην την Κύπρο.

Οι κομμαντερίες ήταν στην πράξη μικροί θύλακες αυτονομίας, με οχυρωμένες εγκαταστάσεις, εγκαταστάσεις νοσηλευτικής φροντίδας, αγροτικές εκμεταλλεύσεις, εκκλησίες, αποθήκες και σημεία ελέγχου εμπορικών δρόμων. Εξασφάλιζαν έσοδα, στρατιωτική παρουσία και ένα δίκτυο εσωτερικής συγκοινωνίας που επέτρεπε στην τάξη να μετακινεί δυνάμεις, να διαχειρίζεται γη και να επιβλέπει και να φροντίζει τους υπηκόους της. Η πιο γνωστή, και συχνά συμβολικά αναπαριστώμενη, υπήρξε η μεγάλη κομμαντερία της Κοκκινοτριμιθιάς, ενώ άλλες σημαντικές βρίσκονταν στο Κολόσσι, στον Πύργο Τηλλυρίας, στον Κάμπο, στη Χλώρακα, στην Αθηένου, στη Λεύκα, στη Χλώρακα, στη Λεμεσό, στη Λευκωσία, στην Ποταμιά, στον Άγιο Σωζόμενο, στα Γαστριά, στην Περιστερώνα, στο Τέμπλος, στην Κερύνεια και στην Πιτσιλιά. Κάθε κομμαντερία υπαγόταν σε ιεραρχία που συνδεόταν απευθείας με το κεντρικό αρχηγείο και ταμείο της τάξης, αρχικά στην Άκρα και αργότερα στη Ρόδο.

Η κατάρρευση των σταυροφορικών κρατών το 1291 με την πτώση της Άκρας μεταμόρφωσε την Κύπρο σε κρίσιμο καταφύγιο για τους Ιωαννίτες. Αν και η τάξη επέλεξε τελικά τη Ρόδο ως οριστική και μόνιμη βάση της, η Κύπρος λειτούργησε ως χώρος ανασυγκρότησης, στρατολόγησης, οικονομικής αποκατάστασης και νοσηλευτικής φροντίδας για τους σταυροφόρους και για τους προσκυνητές στους Αγίους Τόπους. Οι Ιωαννίτες απέκτησαν τότε ακόμη μεγαλύτερη γη, ενώ οι δεσμοί τους με την κυπριακή κοινωνία ενισχύθηκαν μέσω γάμων ευγενών οικογενειών με λατινόφωνους ή Μαρωνίτες αξιωματούχους που συνεργάζονταν με την τάξη. Η Κύπρος έπαιξε επίσης ρόλο-κλειδί στη διαμεσολάβηση ανάμεσα στην τάξη και τα βασίλεια της δυτικής Ευρώπης, καθώς η Λευκωσία και οι κυπριακές ακτές αποτελούσαν στάσεις σε αποστολές που ταξίδευαν προς ή από τη Ρόδο.

Η συμβολή των Ιωαννιτών στην άμυνα του νησιού υπήρξε σημαντική, αλλά όχι απόλυτη. Οι Ιππότες συμμετείχαν σε εκστρατείες κατά πειρατών, ενίσχυσαν οχυρώσεις, παρείχαν νοσηλευτική φροντίδα και, όταν κρίθηκε απαραίτητο, παρείχαν άνδρες και υλικοτεχνική υποστήριξη στον βασιλιά. Ωστόσο, διατήρησαν πάντα σαφή προτεραιότητα, ώστε οι πόροι και ο στρατός τους να μην προορίζονται αποκλειστικά για την Κύπρο, αλλά για τον ευρύτερο αγώνα της τάξης στην Ανατολική Μεσόγειο. Αυτή η διπλή ατζέντα συχνά προκαλούσε εντάσεις με τους Λουζινιανούς, που άλλοτε επιδίωκαν την εύνοια της τάξης και άλλοτε προσπαθούσαν να περιορίσουν την αυτονομία της. Παρά ταύτα, η ισχύς των Ιωαννιτών, οικονομική και στρατιωτική, υπήρξε τέτοια, που λίγοι Κύπριοι ηγεμόνες τόλμησαν να συγκρουστούν ανοιχτά μαζί τους.

Κατά την περίοδο των μεγάλων εσωτερικών κρίσεων, από τις διαμάχες για τη διαδοχή στο βασίλειο μέχρι τις εμφύλιες έριδες του 14ου αιώνα, οι Ιωαννίτες διαδραμάτισαν συχνά ρόλο σταθεροποιητικό. Λόγω των ευρωπαϊκών τους διασυνδέσεων, μπορούσαν να λειτουργήσουν ως αγωγός διεθνούς υποστήριξης, ενώ η οικονομική τους ανεξαρτησία και ο νοσηλευτικός τους ρόλος τούς επέτρεπε να στέκονται πέρα και πάνω από τις τοπικές φατρίες. Παράλληλα, η παρουσία τους διασφάλιζε ένα επίπεδο «υπερεθνικής» τάξης μέσα στο ταραχώδες βασίλειο.

Η Βενετική περίοδος δεν περιόρισε ουσιαστικά τη δράση των Ιωαννιτών. Αν και η Βενετία διατήρησε αυστηρότερο έλεγχο στις στρατιωτικές δυνάμεις, εντούτοις αναγνώρισε την αξία της τάξης των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη ως δικτύου επιρροής και οικονομικής ροής στη Μεσόγειο. Έτσι, οι κομμανταρίες συνέχισαν να λειτουργούν, να παράγουν πλούτο και να ενισχύουν το διεθνές σύστημα της τάξης μέχρι και την οθωμανική κατάκτηση του 1571. Τότε, η πλειονότητα των Ιωαννιτών εγκατέλειψε την Κύπρο, ενώ οι περιουσίες της τάξης δημεύθηκαν. Παρά την αποχώρηση, η μνήμη τους παρέμεινε ζωντανή σε τοπωνύμια, σε παλιές οχυρώσεις όπως το φρούριο στο Κολόσσι, σε κατάλοιπα εκκλησιών και σε μια πλούσια παράδοση που ανακαλύπτουν ακόμη οι σημερινοί ερευνητές.

Σήμερα, το Τάγμα του Αγίου Ιωάννη μετασχηματίστηκε σε παγκόσμιο φιλανθρωπικό και ανθρωπιστικό Οργανισμό, με κύρια αποστολή την παροχή υγειονομικής περίθαλψης, πρώτων βοηθειών και άλλων μορφών κοινωνικής προσφοράς. Το σύγχρονο Τάγμα του Αγίου Ιωάννη είναι ένας από τους μεγαλύτερους φιλανθρωπικούς Οργανισμούς στον κόσμο. Από πολεμικό τάγμα του Μεσαίωνα εξελίχθηκε σε παγκόσμιο δίκτυο υγείας και ανθρωπιστικής βοήθειας, με εκατοντάδες χιλιάδες εθελοντές και τεράστιο κοινωνικό έργο. Λειτουργεί σε πολλά κράτη, δομημένο σε μη-κερδοσκοπικά φιλανθρωπικά ιδρύματα, και συνεργάζεται στενά με κυβερνήσεις, Οργανισμούς υγείας και εθελοντικές ομάδες. Έτσι και στην Κύπρο, λειτουργεί το Τάγμα του Αγίου Ιωάννη, με ευρεία φιλανθρωπική δράση και με αιχμή του δόρατός του την εκπαίδευση στην παροχή πρώτων βοηθειών και διάσωσης.

*Πανεπιστημιακός-Ανθρωπολόγος, πρώην Πρύτανης