Τέχνη χωρίς όρια ή τέχνη χωρίς κριτήρια;
Με αφορμή το πρόσφατο περιστατικό με τον ζωγράφο και τις έντονες αντιδράσεις που προκάλεσε, επανέρχεται με σχεδόν μηχανικό τρόπο μια φράση που ακούγεται ολοένα και συχνότερα: «η τέχνη δεν έχει όρια».
Η φράση αυτή, όσο ελκυστική κι αν ακούγεται, είναι βαθιά προβληματική όχι μόνο αισθητικά, αλλά και δημοκρατικά.
Η τέχνη ιστορικά δεν γεννήθηκε στο κενό. Κάθε μορφή της ζωγραφική, θέατρο, μουσική, γλυπτική αναπτύχθηκε μέσα από φόρμες, κανόνες, αρμονία, τεχνική και γνώση. Ακόμη και τα πιο ριζοσπαστικά καλλιτεχνικά κινήματα δεν κατήργησαν τα όρια, τα μελέτησαν σε βάθος για να τα υπερβούν συνειδητά.
Το Θέατρο του Παραλόγου, που συχνά επικαλούνται όσοι μιλούν για «απόλυτη ελευθερία», έχει αυστηρότατη δομή και σαφείς κανόνες. Ο Σάμιουελ Μπέκετ, για παράδειγμα, δεν επέτρεπε ούτε αλλαγή στίξης στα έργα του.
Η δημιουργία δεν προκύπτει από την απουσία ορίων. Ο Μιχαήλ Άγγελος δεν αφιέρωσε αμέτρητες ώρες μελετώντας ανατομία για να «προκαλέσει», αλλά για να υπηρετήσει τη μορφή, τη γραμμή, την ισορροπία. Χωρίς αυτή τη γνώση, η αυθαιρεσία βαφτίζεται τέχνη και η προχειρότητα μεταμφιέζεται σε τόλμη.
Εξίσου επικίνδυνη είναι και η ιδέα ότι η τέχνη βρίσκεται υπεράνω κριτικής. Σε μια δημοκρατική κοινωνία, το κοινό έχει όχι μόνο το δικαίωμα αλλά και την ευθύνη να κρίνει. Η κριτική δεν είναι λογοκρισία. Λογοκρισία είναι η απαγόρευση της έκφρασης όχι η διαφωνία με το περιεχόμενο της. Το να απαιτείται από την κοινωνία να αποδέχεται άκριτα οτιδήποτε παρουσιάζεται ως τέχνη, στο όνομα της «προοδευτικότητας», συνιστά έναν νέο δογματισμό.
Η τέχνη μπορεί να σοκάρει, να ενοχλεί, να ταράζει. Όμως άλλο η πρόκληση που γεννά σκέψη και άλλο η πρόκληση που στηρίζεται στην προσβολή χωρίς αισθητικό, μορφολογικό ή ιδεολογικό βάθος. Όταν όλα βαφτίζονται τέχνη, τότε τίποτα δεν είναι τέχνη.
Όπως έγραφε ο Τζορτζ Όργουελ, η ελευθερία δεν είναι απουσία ορίων, αλλά ευθύνη. Το ίδιο ισχύει και για την καλλιτεχνική δημιουργία. Χωρίς κριτήρια, χωρίς μορφή, χωρίς γνώση, δεν μιλάμε για τέχνη μιλάμε για αυθαιρεσία.
Και η αυθαιρεσία, όποιο προσωπείο κι αν φορέσει, δεν είναι πρόοδος.
