Η δικαιοσύνη και ο δίκαιος άνθρωπος

Η έννοια της δικαιοσύνης υπήρξε κεντρικό ζήτημα στη σκέψη των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων και αποτέλεσε το θεμέλιο της δυτικής ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας. Από τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα μέχρι τον Αριστοτέλη και τον Σόλωνα, οι στοχαστές της αρχαιότητας έθεσαν τα θεμέλια της αντίληψης του δίκαιου ανθρώπου και της δικαιοσύνης ως αξία που διαπλάθει τις κοινωνίες. Ωστόσο, αν αναλογιστούμε τη σύγχρονη πραγματικότητα, είναι εμφανές ότι, χωρίς την αιδώ και τη δίκη, δύο θεμελιώδη στοιχεία της αρχαίας ελληνικής σκέψης, είναι δύσκολο για μια Πολιτεία να γεννήσει ενάρετους πολίτες και να διασφαλίσει μια δικαιότερη κοινωνία.

Ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης αναγνωρίζουν τη δικαιοσύνη ως θεμελιώδη αρετή για τη λειτουργία της κοινωνίας, αλλά και της ψυχής του ατόμου. Ο Σωκράτης, μέσα από τον διάλογο και τη συνεχιζόμενη αναζήτηση της αλήθειας, ενστερνίζεται την ιδέα ότι η δικαιοσύνη δεν είναι απλώς η εξωτερική συμμόρφωση στους κανόνες, αλλά η εσωτερική αρετή, η οποία επιτρέπει στον άνθρωπο να ζει σύμφωνα με τη λογική και τη σωφροσύνη. Για τον Πλάτωνα, η δικαιοσύνη συνίσταται στην αρμονία της ψυχής, όπου ο λογιστικός, θυμοειδής και επιθυμητικός τομέας βρίσκονται σε ισορροπία, και ο καθένας εκτελεί το έργο του χωρίς να παραβιάζει την κοινωνική τάξη. Ο "δίκαιος άνθρωπος" είναι εκείνος που δρα με σύνεση και με τη σοφία της αυτοκυριαρχίας.

Η έννοια της δικαιοσύνης δεν περιορίζεται μόνο στην ατομική ηθική, αλλά έχει και πολιτική διάσταση. Ο Αριστοτέλης, στα "Ηθικά Νικομάχεια", επισημαίνει ότι η δικαιοσύνη είναι η αρετή που αποκαθιστά την ισότητα και την ισονομία μέσα στην κοινωνία, επιδιώκοντας την καλή κατανομή των αγαθών και των ευθυνών. Η δικαιοσύνη, για τον Αριστοτέλη, δεν είναι μια αφηρημένη έννοια, αλλά η θεμελιώδης προϋπόθεση για μια ευτυχισμένη και δίκαιη Πολιτεία.

Η δικαιοσύνη, όμως, δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς την έννοια της αιδούς και της δίκης. Η αιδώς, ή ντροπή, ή αυτοεκτίμηση ή ίσως και ενσυναίσθηση, σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες, είναι το εσωτερικό αίσθημα που εμποδίζει τον άνθρωπο να πράξει αδικία, επειδή νιώθει ότι η πράξη του δεν συνάδει με το σωστό και το ηθικό. Η δίκη, από την άλλη, αποτελεί τη διαδικασία απονομής δικαιοσύνης, είτε σε θεϊκό είτε σε ανθρώπινο επίπεδο, και σχετίζεται με την ανάγκη της κοινωνίας να αποκαθιστά την τάξη και να επιβάλλει τιμωρίες για τις αδικίες.

Η δικαιοσύνη στην Πολιτεία

Η συμβολή του Σόλωνα στην κατανόηση της δικαιοσύνης είναι βαρύνουσας σημασίας, ειδικά στην πολιτική και κοινωνική διάσταση. Ως νομοθέτης και μεταρρυθμιστής, αναγνώρισε τη σημασία της δικαιοσύνης για τη δημιουργία μιας κοινωνίας που να είναι ευημερούσα και αρμονική. Οι νομοθετικές του μεταρρυθμίσεις είχαν ως επίκεντρο την καταπολέμηση των κοινωνικών ανισοτήτων και την εξασφάλιση της κοινωνικής συνοχής. Η δικαιοσύνη, για τον Σόλωνα, δεν ήταν μόνο μια αφηρημένη ηθική αξία, αλλά και ένα πολιτικό εργαλείο για την εξισορρόπηση των συμφερόντων της κοινωνίας.

Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα συνέβαλαν στην κατανομή των πολιτικών δικαιωμάτων, στην αποδοχή των κοινωνικών διαφορών και στην αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των πολιτών στους θεσμούς. Ο ίδιος πίστευε ότι, για να επιτευχθεί η δικαιοσύνη στην Πολιτεία, οι πολίτες έπρεπε να είναι ενήμεροι και να συμμετέχουν ενεργά στις πολιτικές διαδικασίες, να μετέχουν, δηλαδή, σε αυτές. Προσέδωσε ιδιαίτερη σημασία στην παιδεία και την καλλιέργεια των αρετών, θεωρώντας ότι η εκπαίδευση και η ανάπτυξη της ηθικής συνείδησης ήταν απαραίτητες για την ευημερία της Πολιτείας.

Ο Σόλων έθεσε, επίσης, τις βάσεις για την έννοια της ισονομίας (ισότητα ενώπιον του νόμου), η οποία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την απονομή δικαιοσύνης. Η ισονομία, για τον Σόλωνα, ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την πολιτική δικαιοσύνη και την κοινωνική σταθερότητα.

Η σημερινή Πολιτεία, η αιδώς και η δίκη

Στη σύγχρονη εποχή, είναι εύκολο να διαπιστώσει κανείς ότι η κοινωνία μας, παρόλο που έχει προχωρήσει σε νομικές και πολιτικές προόδους, πολλές φορές αδυνατεί να διασφαλίσει τη δικαιοσύνη ουσιαστικά. Χωρίς την αιδώ, τον σεβασμό και τη συνείδηση της ηθικής αξίας των πράξεων, ο άνθρωπος συχνά επιλέγει τον εύκολο δρόμο της αδικίας και της ανευθυνότητας. Όταν η δίκη περιορίζεται μόνο σε νομικές διαδικασίες χωρίς την ηθική καθοδήγηση, η απονομή δικαιοσύνης μπορεί να παραμένει κενή περιεχομένου. Σήμερα, η ανάγκη για τη διδασκαλία αυτών των αρετών είναι πιο επιτακτική από ποτέ.

Η Πολιτεία, για να γεννήσει ενάρετους πολίτες, πρέπει να στηριχθεί σε θεσμούς που ενσωματώνουν την αιδώ και τη δίκη στην καθημερινότητα, και να προάγει μια παιδεία που να αναγνωρίζει την ηθική αξία της δικαιοσύνης ως καθοδηγητική αρχή για τον άνθρωπο και την κοινωνία. Χωρίς αυτήν την καλλιέργεια των αρετών, είναι δύσκολο να δημιουργηθεί μια κοινωνία όπου η δικαιοσύνη θα είναι πραγματικά ουσιαστική προς όφελος της κοινωνίας και όχι μόνο τυπική.

Η διδασκαλία και η μετάδοση της αρχαίας ελληνικής σκέψης για τη δικαιοσύνη, την αιδώ και τη δίκη παραμένει επίκαιρη και αναγκαία για την καλλιέργεια μιας κοινωνίας ενάρετων και υπεύθυνων πολιτών.

*Δικηγόρος