Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός και Κυπριακό

Η πρόσφατη κατάθεση από την Ελλάδα του πρώτου Εθνικού Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδίου, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής Οδηγίας 2014/89/ΕΕ, συνιστά μια κομβική εξέλιξη στον στρατηγικό σχεδιασμό της Ανατολικής Μεσογείου. Ενώ ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός (ΘΧΣ) λειτουργεί θεσμικά ως εργαλείο βιώσιμης διαχείρισης θαλάσσιων πόρων, δεν μπορεί να αγνοηθεί η ισχυρή γεωπολιτική του διάσταση, ιδιαίτερα σε περιοχές με εκκρεμότητες και συγκρούσεις όπως η Ανατολική Μεσόγειος και, ειδικότερα, η Κύπρος. Η ελληνική κίνηση δεν αφορά απλώς τη ρύθμιση χρήσεων στη θαλάσσια επικράτεια. Συνιστά σιωπηλή αλλά αποτελεσματική ενίσχυση της εθνικής κυριαρχίας μέσω ευρωπαϊκών θεσμών και εργαλείων. Οι επιπτώσεις για το Κυπριακό είναι πολυεπίπεδες και θα μπορούσαν να μετατραπούν σε στρατηγικό πλεονέκτημα, εφόσον η Κύπρος κινηθεί μεθοδικά και συντονισμένα.

Ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή Οδηγία, αποσκοπεί στην οργάνωση και ορθολογική χρήση του θαλάσσιου χώρου, ώστε να προωθηθεί η γαλάζια οικονομία και να ελαχιστοποιηθούν οι συγκρούσεις μεταξύ χρήσεων (π.χ. αλιεία, τουρισμός, υδρογονάνθρακες, μεταφορές, προστασία περιβάλλοντος). Όμως, όταν ένα κράτος εντάσσει σ’ αυτό το Σχέδιο τις θαλάσσιες ζώνες του – ΑΟΖ, υφαλοκρηπίδα, χωρικά ύδατα – και τις επιμερίζει με συγκεκριμένες χρήσεις, εμπεδώνει εμπράκτως τα δικαιώματά του επί αυτών των περιοχών.

Η Ελλάδα, μέσα από τον ΘΧΣ της, ασκεί στην πράξη κυριαρχικά δικαιώματα, δημιουργώντας ένα επιπλέον τεκμήριο διεθνούς αναγνώρισης. Η σημασία αυτής της ενέργειας δεν είναι μόνο τεχνική. Είναι βαθέως πολιτική. Ενισχύει τις ελληνικές θέσεις έναντι της στρατηγικής της Τουρκίας περί “Γαλάζιας Πατρίδας”, η οποία απορρίπτει το δικαίωμα νησιών όπως η Κρήτη, το Καστελόριζο και η Κύπρος να έχουν πλήρη επήρεια σε ΑΟΖ. Επιπλέον, και πιο σημαντικό, και την ωθούν την Τουρκία να εμπλακεί σε σχετικές διαπραγματεύσεις μέσω των σχετικών ενδεδειγμένων διεθνών διαδικασιών, που αναπόφευκτα θα οριστικοποιήσουν και θα επισημοποιήσουν το Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχέδιο της Ελλάδας, με ανάλογες επιπτώσεις στον καθορισμό των ΑΟΖ, υφαλοκρηπίδας, χωρικών υδάτων.

Η Κύπρος, ήδη στοχοποιημένη από την τουρκική πολιτική διείσδυσης στην Ανατολική Μεσόγειο, επηρεάζεται άμεσα από την ελληνική πρωτοβουλία. Ο ΘΧΣ της Ελλάδας στηρίζεται στη διεθνή νομιμότητα, περιλαμβάνει περιοχές που συνορεύουν με την Kυπριακή ΑΟΖ, και μπορεί να λειτουργήσει ως έμμεσο στήριγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας σε κάθε προσπάθεια αμφισβήτησης. Επιβάλλεται και η Κύπρος, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής Οδηγίας 2014/89/ΕΕ, να καταθέσει επίσημα στα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης επικαιροποιημένο το δικό της Εθνικό Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχέδιο. Κάτι τέτοιο, με τη θεσμική κατά συνέπεια στήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα αποτελέσει αποτρεπτικό παράγοντα στην Τουρκία, που προβάλλει μια «τουρκοκυπριακή ΑΟΖ» και διενεργεί έρευνες χωρίς συναίνεση.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει στηρίξει επανειλημμένα την Κυπριακή Δημοκρατία στις παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου από την Τουρκία. Ωστόσο, αυτή η στήριξη δεν έχει μεταφραστεί μέχρι στιγμής σε ουσιαστική ενσωμάτωση του κυπριακού ζητήματος στη θαλάσσια στρατηγική της Ένωσης. Η υποβολή των ελληνικών και κυπριακών ΘΧΣ, με πλήρη ευθυγράμμιση προς τις ευρωπαϊκές αρχές και νομικό πλαίσιο, μπορεί και πρέπει να ανοίξει τον δρόμο για μια νέα δυναμική, που θα εμπεριέχει και την ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στον σχεδιασμό της «Γαλάζιας Ανάπτυξης» της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όχι απλώς ως κράτους-μέλους, αλλά ως πυλώνα σταθερότητας και νομιμότητας στην Ανατολική Μεσόγειο.

Έχοντας κατά νουν τα πιο πάνω, καθώς και την αναμενόμενη έντονη αντίδραση της Τουρκίας, παραθέτω πιο κάτω εισηγήσεις για επόμενα βήματα από Ελλάδα, Κύπρο και Ευρωπαϊκή Ένωση, ως ακολούθως:

1. Η Κυπριακή Δημοκρατία να προχωρήσει άμεσα σε επικαιροποίηση και υποβολή του δικού της επικαιροποιημένου ΘΧΣ, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής Οδηγίας 2014/89/ΕΕ. Μέσω αυτού, θα διατυπωθούν επίσημα οι θέσεις της για τις θαλάσσιες ζώνες δικαιοδοσίας, ενισχύοντας την παρουσία της στο πεδίο των διεθνών θεσμών και αναγνωρίσεων.
2. Η δημιουργία μιας κοινής πλατφόρμας θαλάσσιας πολιτικής μεταξύ Ελλάδας και Κύπρου μπορεί προφανώς να προσφέρει πολλαπλά πλεονεκτήματα. Συντονισμένες δράσεις, κοινές ομάδες εμπειρογνωμόνων και ενιαία στρατηγική χαρτογράφησης και προώθησης θέσεων, θα επιτρέψουν στη Λευκωσία και στην Αθήνα να ενισχύσουν τις επιδιώξεις τους.
3. Η Κύπρος, μαζί με την Ελλάδα, να απαιτήσουν την ενεργοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως εγγυητή νομιμότητας και την ενσωμάτωση τού ζητήματος της θαλάσσιας κυριαρχίας στα ευρωπαϊκά στρατηγικά κείμενα. Η σύσταση ειδικής ομάδας εντός της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη θαλάσσια πολιτική της Ανατολικής Μεσογείου, καθώς και η ήδη ύπαρξη Ευρωπαίου επιτρόπου για την περιοχή, θα ενίσχυαν την πολιτική βαρύτητα του Κυπριακού.
4. Η δυνατότητα κοινής προσφυγής στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης από Ελλάδα και Κύπρο για θέματα εφαρμογής του Δικαίου της Θάλασσας ή/και ενημέρωση διεθνών οργανισμών πρέπει να εξεταστούν σοβαρά. Τέτοιες κινήσεις, ακόμη και συμβολικές, δημιουργούν νέα δεδομένα και διεθνοποιούν περαιτέρω το ζήτημα.
5. Πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα και θεσμοί χαρτογράφησης πρέπει να ενταχθούν στην εθνική στρατηγική. Εθνικά Παρατηρητήρια Θαλάσσιων Πολιτικών θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως μόνιμοι μηχανισμοί τεκμηρίωσης και διεθνούς ενημέρωσης.

Η κατάθεση του Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδίου από την Ελλάδα δεν είναι μια απλή τεχνοκρατική πράξη. Είναι ένα γεωπολιτικό εργαλείο ήπιας ισχύος, που προσφέρει ένα πρότυπο στρατηγικής αντιμετώπισης των προκλήσεων. Η Κύπρος οφείλει να ακολουθήσει με ανάλογη τόλμη και προνοητικότητα. Το Κυπριακό δεν είναι μόνο ζήτημα κατοχής και διαπραγματεύσεων. Είναι και ζήτημα κατοχύρωσης, προβολής και άσκησης κυριαρχίας σε όλα τα επίπεδα, με κάθε διαθέσιμο μέσο. Και η θάλασσα είναι ένα από αυτά.

*Καθηγητής-Ανθρωπολόγος στο Philips University, πρώην Πρύτανης του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου