«Κυπριακό: Πορεία προς τον Γκρεμό»

Η σειρά ντοκιμαντέρ «Κυπριακό: Πορεία προς τον Γκρεμό», σε παραγωγή και δημοσιογραφική επιμέλεια του Γιάννη Καρεκλά, δεν είναι απλώς μια τηλεοπτική αναπαράσταση γεγονότων ή μια τυπική ιστορική αναδρομή. Είναι μια εθνική ενδοσκόπηση, μια επιστροφή σε τραύματα που παραμένουν ανοιχτά και -κυρίως- μια επίμονη, σχεδόν πεισματική προσπάθεια να επανακαθορίσουμε πώς αντιλαμβανόμαστε το ίδιο μας το παρελθόν. Φτάνοντας (μέχρι στιγμής) στα γεγονότα του Ιουλίου και Αυγούστου του 1974, η σειρά, σε κάθε της επεισόδιο, ξεδιπλώνει με σπάνια αρχειακή πυκνότητα, τεκμηριωμένη αφήγηση και νηφάλια οπτική μια ιστορία που ποτέ δεν ειπώθηκε ολόκληρη – ή δεν θέλαμε να την ακούσουμε.

Στο κέντρο αυτής της αφήγησης δεν βρίσκεται απλώς το γεγονός της τουρκικής εισβολής ή της κατάρρευσης του συνταγματικού πλαισίου της Κυπριακής Δημοκρατίας. Βρίσκεται η υπόγεια διαδρομή της αποτυχίας του σύγχρονου κυπριακού κράτους να προλάβει τη διάλυση, ν’ αποφύγει το μοιραίο και να διαχειριστεί τις μεγάλες αντιφάσεις της ύπαρξής του. Το ντοκιμαντέρ μεθοδικά αποδομεί το αφήγημα της εθνικής αθωότητας, χωρίς να υποπίπτει σε ανιστόρητους συμψηφισμούς ή επιπόλαιους διδακτισμούς. Αντιθέτως, με την προβολή αυθεντικών ντοκουμέντων, μαρτυριών και σπανίων αρχείων από την Κύπρο, τις ΗΠΑ, τη Βρετανία, την Ελλάδα και την Τουρκία, μας υπενθυμίζει ότι η Ιστορία είναι πολύ συχνά προϊόν πολιτικών επιλογών και όχι απλής μοίρας.

Το σημαντικότερο, ίσως, επίτευγμα της σειράς, μέχρι στιγμής, είναι πως επιτρέπει τη βαθύτερη κατανόηση των διεθνών, περιφερειακών και εσωτερικών δυναμικών που συγκλόνισαν την Κύπρο στον 20όν αιώνα. Η εξάρτηση από ξένες δυνάμεις, η γεωπολιτική θέση του νησιού ως «αεροπλανοφόρου» στην Ανατολική Μεσόγειο, η έλλειψη αυτόνομης στρατηγικής σκέψης και οι παλινωδίες της ελλαδικής πολιτικής στο Κυπριακό διαπερνούν ολόκληρη την αφήγηση της σειράς. Οι συνεντεύξεις που παρεμβάλλονται, από αξιωματούχους, διπλωμάτες και ιστορικούς, ενισχύουν την αίσθηση μιας πολυεπίπεδης κρίσης, την οποία η Κύπρος δεν κατάφερε ποτέ να ελέγξει. Και ίσως αυτό είναι το βασικότερο δίδαγμα: ότι η αποτυχία του κυπριακού κράτους δεν ήταν αναπόφευκτη, αλλά προέκυψε από την απουσία ρεαλιστικής αποτίμησης συσχετισμών και από τη σύγχυση ταυτοτήτων και στρατηγικών προτεραιοτήτων.

Το ντοκιμαντέρ δεν διστάζει να θέσει στο επίκεντρο τον διχασμό - όχι μόνο τον εθνοτικό, αλλά και τον ενδοελληνικό. Η αναπαράσταση της κρίσης του 1963, της «Πράσινης Γραμμής», του 1967 και της ΕΟΚΑ Β’, είναι άμεση και αποκαλυπτική. Ο τηλεθεατής δεν μένει με καμιάν αμφιβολία ότι ο εθνικός διχασμός, η σύγκρουση μεταξύ Μακαρίου και Αθηνών, και η τοξικότητα της εσωτερικής πολιτικής σκηνής συνέβαλαν καθοριστικά στο να μετατραπεί το Κυπριακό από πρόβλημα συνταγματικής συνύπαρξης σε πεδίο διεθνούς επέμβασης. Ιδιαίτερα η ανάλυση των γεγονότων του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής προσφέρει μια ξεκάθαρη εικόνα της αλληλουχίας στρατηγικών αποτυχιών, αδράνειας και ευσεβών πόθων.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η σειρά δεν επιδιώκει να αποδώσει την Ιστορία σε ένα εθνικό ή ιδεολογικό στρατόπεδο. Αντίθετα, ασκεί νηφάλια αλλά τεκμηριωμένη κριτική και στην ελληνική και στην τουρκική πλευρά, χωρίς να παραγνωρίζει τις ευθύνες των Μεγάλων Δυνάμεων. Η πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών υπό τον Κίσινγκερ, η απουσία ξεκάθαρης βρετανικής στάσης, αλλά και η μετέπειτα «διπλωματική αξιοποίηση» του Κυπριακού από την Άγκυρα -ιδίως μετά το 1974- παρουσιάζονται με καθαρότητα και ψυχρή ματιά. Το ζητούμενο δεν είναι να καταγγελθούν οι πάντες, αλλά να κατανοηθεί πώς ο συνδυασμός διεθνούς πραγματισμού και εσωτερικής αβελτηρίας οδήγησε στην κατάρρευση του οράματος μιας ανεξάρτητης και αδέσμευτης Κύπρου.

Από αισθητικής και αφηγηματικής άποψης, η σειρά ξεχωρίζει για την ποιότητα της παραγωγής της. Η χρήση σπάνιου οπτικοακουστικού υλικού, οι εναλλαγές ανάμεσα σε αρχειακά πλάνα και σύγχρονες συνεντεύξεις, η λιτή αλλά φορτισμένη μουσική επένδυση και κυρίως ο ρυθμός της αφήγησης, συμβάλλουν στην οικοδόμηση μιας ιστορικής ατμόσφαιρας που δεν είναι στατική ή διδακτική, αλλά σχεδόν βιωματική. Ο Γιάννης Καρεκλάς, με την έμπειρη πένα και φωνή του, κατορθώνει να αποδώσει τη βαρύτητα των στιγμών χωρίς να διολισθαίνει στην παγίδα του μελοδραματισμού ή του διδακτισμού. Αντίθετα, δίνει χώρο στο ντοκουμέντο να μιλήσει από μόνο του, επιτρέποντας στον θεατή να βγάλει τα συμπεράσματά του.

Τα συμπεράσματα αυτά, όμως, δεν είναι εύκολα. Ούτε ανώδυνα. Αντίθετα, οδηγούν σε μια σχεδόν επώδυνη αναμέτρηση με τις συλλογικές μας αυταπάτες. Η εικόνα της Κύπρου ως θύματος μόνο, δεν μπορεί πλέον να σταθεί αδιαμφισβήτητη. Το ντοκιμαντέρ υποδεικνύει ότι υπήρξαμε και θύτες του ίδιου μας του εαυτού: διχασμένοι, απροετοίμαστοι, στρατηγικά ανώριμοι, παραδομένοι σε ιδεολογήματα και εθνικούς ρομαντισμούς που κατέρρευσαν μπροστά στην κυνική πραγματικότητα της ισχύος. Αυτή η ιστορική αλήθεια -όσο και αν πονά- είναι απαραίτητη για να σπάσει ο φαύλος κύκλος της επανάληψης. Και εδώ ακριβώς έγκειται η αξία του έργου: όχι στην αναπαραγωγή στερεοτύπων, αλλά στην πρόκληση συνειδητοποίησης.

Η αποδοχή μιας τέτοιας σειράς από το τηλεοπτικό κοινό -και ιδίως από τη νεότερη γενιά που μεγάλωσε μέσα στην παρατεταμένη «ειρήνη» της κατοχής- δείχνει ότι υπάρχει επιτέλους μια ώριμη ανάγκη για ειλικρινή αναμέτρηση με το παρελθόν. Το ότι τέτοιες παραγωγές βρίσκουν χώρο στην κυπριακή τηλεόραση, μακριά από τις πιέσεις της συγκυρίας ή τα φοβικά σύνδρομα του παρελθόντος, είναι από μόνο του ένδειξη πολιτισμικής προόδου. Δεν πρόκειται για εύκολη τηλεθέαση. Απαιτεί συγκέντρωση, γνώση, ενσυναίσθηση. Αλλά ακριβώς γι’ αυτό είναι πολύτιμη.

Καθώς η σειρά οδεύει προς τα τελευταία της επεισόδια, το ζητούμενο δεν είναι απλώς η ολοκλήρωση μιας αφήγησης, αλλά η έναρξη ενός νέου δημόσιου διαλόγου. Όχι για να επιβεβαιώσουμε τις βεβαιότητές μας, αλλά για να τις αμφισβητήσουμε. Όχι για να ξαναζήσουμε το παρελθόν, αλλά για να στοχαστούμε το μέλλον. Η «Πορεία προς τον Γκρεμό» δεν είναι ντοκιμαντέρ για να κλείσουμε λογαριασμούς με την Ιστορία - είναι υπενθύμιση ότι ο γκρεμός είναι ακόμα εκεί. Και αν δεν αλλάξουμε πορεία, θα τον συναντήσουμε ξανά.

*Πανεπιστημιακός Καθηγητής-Ανθρωπολόγος, πρώην Πρύτανης και πρώην Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Ιδρυμάτων Ανώτερης Εκπαίδευσης (EURASHE).