Στέγη απρόσιτη, κοινωνία σε ασφυξία

Η Κύπρος βιώνει τα τελευταία χρόνια μια σιωπηλή, αλλά ολοένα και πιο αισθητή κρίση, που αφορά την πρόσβαση στη στέγη και το γενικότερο κόστος διαβίωσης. Οι τιμές ενοικίων και κατοικιών έχουν εκτοξευθεί, οι νεότερες γενιές δυσκολεύονται να εξασφαλίσουν δικό τους σπίτι, και οι οικογένειες της μεσαίας τάξης πιέζονται από δαπάνες που αυξάνονται δυσανάλογα με τα εισοδήματά τους. Το φαινόμενο δεν είναι αποκλειστικά κυπριακό. Πρόκειται για μια τάση, που καταγράφεται σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις. Ωστόσο, στη μικρή κυπριακή αγορά, όπου η ζήτηση υπερβαίνει την προσφορά και η παρουσία ξένων επενδυτών επιβαρύνει περαιτέρω τις ισορροπίες, η κατάσταση έχει λάβει χαρακτηριστικά κοινωνικής απειλής. Το ζήτημα της στέγης δεν είναι πια μια υπόθεση πολεοδομικής πολιτικής, αλλά ένα κεντρικό κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα, που μπορεί να καθορίσει την πορεία της χώρας.

Η πρώτη προτεραιότητα είναι η άμεση δημιουργία ενός ολοκληρωμένου εθνικού σχεδίου στέγασης, που θα ξεκαθαρίζει με ποιον τρόπο το κράτος θα παρεμβαίνει. Το σχέδιο αυτό πρέπει να περιλαμβάνει σαφείς στόχους για την ανέγερση προσιτών κατοικιών, με τη συνεργασία του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Μια λύση θα μπορούσε να είναι η διάθεση κρατικής γης με ευνοϊκούς όρους σε συνεργατικές μορφές ανάπτυξης, ώστε να δημιουργηθούν συγκροτήματα κατοικιών για νέες οικογένειες. Παράλληλα, είναι αναγκαίο να υπάρξει κίνητρο προς τις τράπεζες για πιο ευέλικτα στεγαστικά δάνεια προς νέους, με εγγυήσεις από το κράτος που θα περιορίζουν τον κίνδυνο και θα καθιστούν εφικτή την απόκτηση πρώτης κατοικίας.

Η δεύτερη διάσταση της πολιτικής παρέμβασης, πρέπει να είναι ο έλεγχος της ενοικιαστικής αγοράς. Η Kυβέρνηση θα πρέπει να εξετάσει την εισαγωγή ανώτατων ορίων αυξήσεων σε περιοχές όπου οι τιμές έχουν ξεφύγει, τουλάχιστον για μια μεταβατική περίοδο έξι έως δώδεκα μηνών. Παράλληλα, χρειάζεται να ενισχυθούν τα φορολογικά κίνητρα για ακίνητα που παραμένουν κενά, ώστε να ενθαρρυνθούν οι ιδιοκτήτες να τα διαθέσουν στην αγορά. Η Πολιτεία μπορεί επίσης να εισαγάγει φορολογικά κίνητρα για μακροχρόνιες μισθώσεις, ενθαρρύνοντας μια σταθερότερη σχέση μεταξύ ενοικιαστή και ιδιοκτήτη. Ο στόχος δεν είναι η τιμωρία των ιδιοκτητών, αλλά η εξισορρόπηση μιας αγοράς που έχει καταστεί απρόσιτη για τον μέσο πολίτη.

Η τρίτη προτεραιότητα αφορά την αξιοποίηση ευρωπαϊκών πόρων. Η Κύπρος έχει στη διάθεσή της το Ταμείο Ανάκαμψης, τα διαρθρωτικά ταμεία και μια σειρά από άλλα χρηματοδοτικά εργαλεία τής ΕΕ. Το επόμενο δωδεκάμηνο πρέπει να κινηθεί γρήγορα για να εξασφαλίσει χρηματοδότηση για προγράμματα κοινωνικής στέγασης, ανακαινίσεων και ενεργειακής αναβάθμισης κτηρίων. Με αυτόν τον τρόπο θα μειωθεί όχι μόνο το κόστος πρόσβασης στη στέγη, αλλά και το κόστος διαβίωσης, καθώς οι κατοικίες θα γίνουν πιο αποδοτικές ενεργειακά. Η σύνδεση της στεγαστικής πολιτικής με την πράσινη μετάβαση μπορεί να δημιουργήσει πολλαπλασιαστικά οφέλη, ενισχύοντας ταυτόχρονα την απασχόληση στον κατασκευαστικό τομέα.

Δεν πρέπει ν’ αγνοηθεί η κοινωνική διάσταση. Η κρίση στέγασης χτυπά με ιδιαίτερη ένταση τις ευάλωτες ομάδες, όπως οι μονογονεϊκές οικογένειες, οι χαμηλοσυνταξιούχοι, οι μετανάστες και οι φοιτητές. Το κράτος οφείλει να δημιουργήσει ένα ειδικό πρόγραμμα άμεσης στήριξης με επιδότηση ενοικίου για όσους δεν έχουν άλλη επιλογή. Οι επόμενοι μήνες θα είναι καθοριστικοί, διότι, αν δεν στηριχτούν οι πιο αδύναμοι, το πρόβλημα θα οδηγήσει σε κοινωνικές εκρήξεις και αύξηση των ανισοτήτων. Η Πολιτεία πρέπει να δώσει σαφές μήνυμα ότι κανένας πολίτης δεν θ’ αφεθεί χωρίς στέγη σε μια χώρα που θέλει να θεωρείται ευρωπαϊκή και σύγχρονη.

Η πέμπτη πτυχή σχετίζεται με το γενικότερο κόστος διαβίωσης. Οι αυξήσεις στα τρόφιμα, στην ενέργεια και στις υπηρεσίες δημιουργούν μια συνεχόμενη πίεση στην καθημερινότητα. Εδώ χρειάζεται μια συντονισμένη παρέμβαση με δύο άξονες. Αφενός, ενίσχυση της αγοραστικής δύναμης των νοικοκυριών μέσα από στοχευμένες φορολογικές ελαφρύνσεις και, αφετέρου, επιβολή αυστηρότερου ελέγχου στις αγορές, ώστε ν’ αποτραπούν φαινόμενα αισχροκέρδειας. Το κράτος μπορεί ν’ αξιοποιήσει την Επιτροπή Ανταγωνισμού για πιο εντατικούς ελέγχους, ενώ ταυτόχρονα να επιταχύνει τα έργα που θα μειώσουν το ενεργειακό κόστος, όπως η παραγωγή και αποθήκευση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η μείωση του ενεργειακού κόστους πρέπει ν’ αποτελέσει απόλυτη προτεραιότητα, καθώς επηρεάζει άμεσα όλα τα υπόλοιπα αγαθά και υπηρεσίες.

Η πολιτική και πολιτειακή ηγεσία δεν μπορεί να αγνοούν ότι το ζήτημα της στέγης έχει εξελιχθεί σε βασικό παράγοντα πολιτικής αστάθειας. Νέοι που αναγκάζονται να παραμένουν στο πατρικό τους σπίτι, οικογένειες που δαπανούν το μισό εισόδημά τους σε ενοίκια, κοινωνικές ομάδες που αισθάνονται αποκλεισμένες από την ανάπτυξη δημιουργούν ένα περιβάλλον απογοήτευσης και δυσπιστίας. Αν η Κυβέρνηση δεν καταφέρει να δώσει απαντήσεις μέσα στο επόμενο δωδεκάμηνο, η κρίση εμπιστοσύνης θα βαθαίνει. Η κοινωνική συνοχή εξαρτάται από την ικανότητα της Πολιτείας να διασφαλίσει το πιο βασικό ανθρώπινο δικαίωμα: την πρόσβαση στη στέγη.

Η Κύπρος βρίσκεται σήμερα μπροστά σε μια κρίσιμη επιλογή. Μπορεί είτε ν’ αφήσει την αγορά να αυτορυθμιστεί, με τις συνέπειες που ήδη βιώνουν οι πολίτες, είτε να παρέμβει αποφασιστικά για ν’ αποκαταστήσει την ισορροπία. Οι επόμενοι έξι με δώδεκα μήνες είναι η τελευταία ευκαιρία για μια στροφή πολιτικής. Η Κυβέρνηση οφείλει να δείξει τόλμη, να συνεργαστεί με τους δήμους, με τον ιδιωτικό τομέα και με την κοινωνία των πολιτών, και να προχωρήσει σε μέτρα που θα κάνουν τη διαφορά στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Η στέγη δεν είναι πολυτέλεια, είναι θεμελιώδης προϋπόθεση κοινωνικής ειρήνης. Το κόστος αδράνειας θα είναι πολλαπλάσιο από το κόστος δράσης, και αυτό το γνωρίζουν πλέον όλοι. Το στοίχημα είναι αν η Πολιτεία θα επιλέξει να δράσει πριν η κρίση μετατραπεί σε κοινωνική κατάρρευση.

*Καθηγητής - Ανθρωπολόγος στο Philips University, πρώην Πρύτανης