Πλάτωνας και Αριστοτέλης: Ενίσχυση σύγχρονων πολιτευμάτων

Σε μια εποχή κατά την οποία οι δημοκρατίες δοκιμάζονται από την αποσύνδεση και διάσταση πολιτών και εξουσίας, την ψηφιακή αλλοίωση της δημόσιας σφαίρας, την ανθεκτικότητα του λαϊκισμού και την υποχώρηση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς, το αίτημα για φιλοσοφικό επαναπροσδιορισμό της πολιτικής γίνεται επίκαιρο όσο ποτέ. Οι πολιτικές φιλοσοφίες της αρχαιότητας, ιδιαίτερα οι στοχασμοί του Πλάτωνα -στο στόμα του Σωκράτη- και οι πιο γειωμένες, εμπειρικές αναλύσεις του Αριστοτέλη, προσφέρουν ένα ανεκτίμητο απόθεμα ιδεών, που θα μπορούσαν, εάν μεταφραστούν προσεκτικά στις ανάγκες των καιρών, να λειτουργήσουν ως σταθεροποιητικός πυρήνας για τα σύγχρονα πολιτικά συστήματα. Αν και προέρχονται από έναν κόσμο ξένο προς τη σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία, οι σκέψεις τους λειτουργούν ως διαχρονικά διανοητικά εργαλεία - όχι μόνο για την κριτική της πολιτικής εξουσίας, αλλά και για την ενίσχυση της πολιτικής αρετής, της συμμετοχής και της θεσμικής σοφίας.

Ο Πλάτωνας, μέσα από τους σωκρατικούς διαλόγους και ιδιαίτερα την «Πολιτεία», σκιαγραφεί μια θεμελιώδη έννοια που απουσιάζει ή έχει κακοποιηθεί στη σύγχρονη πολιτική: την έννοια της δικαιοσύνης ως αρμονίας, ως εσωτερικής τάξης, όχι μόνο στο άτομο αλλά και στην πόλη. Η περίφημη τριμερής διάκριση της ψυχής -λογιστικόν, θυμοειδές, επιθυμητικόν- αντιστοιχεί στους κοινωνικούς ρόλους των πολιτών: κυβερνήτες, φύλακες και παραγωγοί. Η εύρυθμη πόλη είναι εκείνη όπου κάθε μέρος εκτελεί τον ρόλο του αρμονικά, υπό την καθοδήγηση της λογικής και της αρετής. Στο σύγχρονο πλαίσιο, αυτή η σκέψη μεταφράζεται σε έναν θεσμικό καταμερισμό ευθυνών, αλλά και στην απαίτηση να κατευθύνεται η πολιτική από την ορθή γνώση, όχι από το θυμικό των μαζών ή τη δημαγωγική διαχείριση του φόβου και της ελπίδας.

Πολλοί απέρριψαν την πλατωνική ιδέα του «φιλοσόφου-βασιλιά» ως αριστοκρατική ή ακόμη και αυταρχική. Όμως, πίσω από αυτήν την έννοια δεν κρύβεται η εξιδανίκευση μιας κλειστής ελίτ, αλλά η επίκληση της παιδείας ως προϋπόθεση ηγεσίας. Ο Πλάτωνας δεν ζητά να κυβερνούν οι στοχαστές επειδή είναι αρεστοί στους πολλούς, αλλά επειδή έχουν διαμορφώσει χαρακτήρα μέσα από τη διαλεκτική αναζήτηση του αγαθού και την υπέρβαση των προσωπικών επιθυμιών. Σήμερα, η αντίληψη ότι η πολιτική είναι επάγγελμα ή μέσο προβολής έχει αφαιρέσει την ιδέα της ηθικής ευθύνης και πνευματικής καλλιέργειας από τον πολιτικό βίο. Μια επαναφορά του πλατωνικού ιδεώδους δεν θα σήμαινε επιστροφή σε μιαν αριστοκρατία, αλλά απαίτηση για πολιτική παιδεία, θεσμική λογοδοσία και αυξημένα στάνταρντ επιλογής ηγετών.

Ταυτόχρονα, η σωκρατική ειρωνεία και η διαλεκτική μέθοδος προσφέρουν σήμερα έναν άλλο ζωτικό άξονα: την αμφισβήτηση του αυτονόητου. Σε ένα περιβάλλον υπερπληροφόρησης, όπου η ρηχότητα παρουσιάζεται ως αυθεντία και οι κοινωνίες ποδηγετούνται από μηχανισμούς εντυπώσεων, η επιστροφή στη σωκρατική μέθοδο του διαλόγου -που σκοπό έχει όχι τη νίκη αλλά την αναζήτηση της αλήθειας- είναι καταλυτική. Η πολιτική, κατά Σωκράτη, δεν είναι χώρος ανταγωνισμού ρητόρων αλλά πολιτική τέχνη, που υπηρετεί την ευδαιμονία του συνόλου. Η ενίσχυση της διαλεκτικής κουλτούρας στις δημοκρατίες, ιδίως μέσω της παιδείας, των κοινοβουλίων και των μέσων ενημέρωσης, θα μπορούσε να ενδυναμώσει την κριτική σκέψη των πολιτών και να αμβλύνει τη δεσποτεία του λαϊκισμού.

Από την άλλη, ο Αριστοτέλης, πιο πρακτικός και εμπειριστής, προτείνει μια φιλοσοφία της μέσης οδού και της ρεαλιστικής αξιολόγησης των πολιτευμάτων. Στην «Πολιτική» του αναλύει με εξαντλητική λεπτομέρεια τα διαφορετικά πολιτεύματα -μοναρχία, αριστοκρατία, πολιτεία, τυραννία, ολιγαρχία, δημοκρατία- και υποδεικνύει την ευθραυστότητα κάθε μορφής εξουσίας όταν χάνει τον ηθικό της άξονα. Το θεμελιώδες κριτήριο για τον Αριστοτέλη δεν είναι η μορφή του πολιτεύματος, αλλά ο σκοπός του: υπηρετεί το κοινό καλό ή τα ιδιοτελή συμφέροντα των λίγων;

Η έννοια της πολιτείας ως μεικτής μορφής -μιας δημοκρατίας με ολιγαρχικά και αριστοκρατικά στοιχεία- φαντάζει σήμερα ιδιαιτέρως χρήσιμη. Ο Αριστοτέλης επισημαίνει την ανάγκη για ισορροπία δυνάμεων, για αναγνώριση της αξίας των πολιτών μεσαίας οικονομικής κατάστασης και για αποτροπή των ακροτήτων που οδηγούν σε πολιτική αποσταθεροποίηση. Στο σύγχρονο πλαίσιο, η σκέψη αυτή δικαιώνεται από την ανάγκη θεσμικών φραγμών στις αυθαιρεσίες, αλλά και από τη σημασία των ανεξάρτητων θεσμών, της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης και του πλουραλισμού των κοινωνικών δυνάμεων. Ο αριστοτελικός ρεαλισμός μάς υπενθυμίζει πως η ιδεώδης πόλη δεν είναι άτρωτη από τις μικροφιλοδοξίες ή τη δημαγωγία - αντίθετα, οφείλει να διαμορφώνει θεσμούς που ελέγχουν, εξισορροπούν και εμπνέουν τους πολίτες.

Ιδιαίτερη σημασία αποκτά και η αριστοτελική έννοια του «πολιτικού ζώου». Ο άνθρωπος, λέει ο Σταγειρίτης, είναι από τη φύση του προορισμένος να ζει εντός πόλεως και να επιδιώκει το «ευ ζην» μέσα από τη συμμετοχή στην κοινή ζωή. Σήμερα, σε μια εποχή πολιτικής απάθειας και θεσμικής αποστασιοποίησης, η ιδέα της ενεργού συμμετοχής των πολιτών είναι κρίσιμη. Η δημοκρατία δεν είναι απλώς δικαίωμα ψήφου κάθε τέσσερα ή πέντε χρόνια. Είναι ενεργός συμμετοχή σε διάλογο, ανάληψη ευθύνης, κοινή πράξη και αίσθηση του «ανήκειν». Ο Αριστοτέλης μάς λέει, ουσιαστικά, ότι χωρίς αυτήν την κοινή πολιτική πράξη, οι κοινωνίες διολισθαίνουν είτε σε ιδιωτεία είτε σε αυταρχισμό.

Τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αριστοτέλης υποδεικνύουν, με διαφορετικούς τρόπους, πως η πολιτική δεν είναι μηχανισμός εξουσίας αλλά ηθική πρακτική. Και οι δύο στοχαστές δίνουν κεντρική θέση στην αρετή, όχι ως ηθικολογία, αλλά ως αναγκαία προϋπόθεση ευημερίας της πόλης. Η «δικαιοσύνη» του Πλάτωνα και η «φρόνηση» του Αριστοτέλη δεν είναι διακοσμητικές λέξεις αλλά κριτήρια για τη νομιμοποίηση της εξουσίας. Η πολιτική που χάνει την ηθική της κατεύθυνση δεν μετατρέπεται μόνο σε εργαλείο αδικίας· υπονομεύει και την ίδια τη βιωσιμότητά της.

Στον σημερινό κόσμο, όπου οι τεχνοκρατικές λύσεις κυριαρχούν, η επιστροφή σε μια πολιτική φιλοσοφία με επίκεντρο τον άνθρωπο και την αρετή είναι επείγουσα. Η κρίση της δημοκρατίας δεν είναι μόνο θεσμική· είναι υπαρξιακή. Η υποχώρηση της εμπιστοσύνης, η ιδιώτευση, ο κατακερματισμός της κοινής σφαίρας, όλα αυτά κατατείνουν σε μια κοινωνία χωρίς προσανατολισμό. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι δεν προσφέρουν έτοιμες λύσεις, αλλά μας προτρέπουν σε στοχασμό, αυτογνωσία και πολιτική ευθύνη.

Συμπερασματικά, η ενσωμάτωση πλατωνικών και αριστοτελικών αρχών δεν σημαίνει αναβίωση της αρχαιοελληνικής πόλης-κράτους, αλλά μετάγγιση διαχρονικών αξιών: της σοφίας, της δικαιοσύνης, της αρετής και της ενεργού συμμετοχής. Μια δημοκρατία που δεν στηρίζεται μόνο σε διαδικασίες, αλλά καλλιεργεί χαρακτήρες, παιδεία και στοχασμό, είναι πιο ανθεκτική απέναντι στους κινδύνους του μέλλοντος. Ο πολιτικός λόγος, οι θεσμοί και η καθημερινή πράξη του πολίτη μπορούν να εμπλουτιστούν ουσιαστικά αν αντλήσουν από εκείνην την πηγή, όπου η πολιτική ήταν όχι απλώς τέχνη εξουσίας, αλλά αναζήτηση του καλού βίου.

*Καθηγητής-Ανθρωπολόγος στο Philips University, πρώην Πρύτανης