Η προβληματική «αισιοδοξία» της ομοσπονδίας

Προϊόν εντάσεων και συγκρούσεων, σε πολιτείες όπου σοβεί καταλυτικά η σύγκρουση ανάμεσα στον εθνικισμό και τη δημοκρατία, καθιστώντας προβληματική την έννοια και αντιπροσωπευτική νομιμότητα της δημοκρατίας, η ομοσπονδία κι η τοπική, περιφερειακή, αυτονομία είναι μια κανονιστική (normative) αρχή της σύστασης πολιτειών που προέχει σήμερα σαν συνταγματικό εργαλείο επίλυσης συγκρούσεων σε εθνικώς διεστώτα, μοιρασμένα και συγκρουσιακά κράτη. Θεραπευτικό (remedial) στη φύση του μέτρο σχεδιασμού πολιτευμάτων κρίνεται ή προκρίνεται ως η δεύτερη καλύτερη λύση, καλύτερη και πιο πολιτισμένη ή δικαιϊκά αποδεκτή από τη διεθνή κοινότητα σε σύγκριση προς πλέον απαράδεκτες και πιο τελικές «λύσεις», όπως η γενοκτονία, η εθνοκάθαρση, ο εξανδραποδισμός, η ηγεμονική εξουσία και η αφομοίωση.

Καθώς όμως «θεσμοθετεί» και διαιωνίζει στην ίδια την πολιτειακή σύσταση του κράτους τη διαίρεση και αντιπαλότητα, η ομοσπονδία απαιτεί τον συμβιβασμό και την υποχώρηση σε «υπο-άριστες» (sub-optimal), υπολειπόμενες του αρίστου ή λογικώς ή και δικαιϊκώς ενδεδειγμένου, πολιτικές που καλούν για ένα συνεχώς επιδεικνυόμενο κι αναγκαίο «πνεύμα» συμβιβασμού κι υποχωρητικότητας, συχνά από την πλειοψηφούσα κοινότητα (οι κεντρόφυγες, αποσχιστικές στάσεις μας έδειξε πειστικά ο πολύς Donald Horowitz, στο μνημειώδες του Ethnic Groups in Conflict, αντιπροσωπεύονται κατ’ αποκλειστικότητα από τις μικρότερες και κοινωνικο-οικονομικά κατώτερες ομάδες, τα «backward groups» που δεν περιμένουν ή και δεν βλέπουν στην πράξη να δικαιώνεται η αισιοδοξία του Λόρδου Acton ότι, σε πολυεθνικά κράτη, οι υστερούσες κοινωνικά κι οικονομικά εθνοτικές ομάδες κερδίζουν και βελτιώνονται από την πρόοδο που φέρνουν οι επιδόσεις των προπορευόμενων κοινωνικά ομάδων).

«Δομικά» προβληματική η λύση της ομοσπονδίας

Η ομοσπονδία, μας λέγουν οι κύριοι υπέρμαχοι και θεωρητικοί της, ο Wheare, o Watts, o Sid Noel, o Elazar κι ακόμα ο Sisk, είναι πάνω από όλα μια καθημερινή στάση ζωής, «attitude», αφού άλλωστε καθημερινά θα δοκιμάζονται στην πολιτειακή ζωή και πολιτική πράξη δεδομένες και περίπου έμφυτες πια στον δυτικό άνθρωπο αντιλήψεις για τις φιλελεύθερες αξίες της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Συμβιβαστείτε, ομόσπονδοι, μεταξύ άλλων, με την αναίρεση της αρχής της πλειοψηφίας ή του «ένας άνθρωπος μία ψήφος» ή, ακόμα, αναφαίρετων, κατά τα άλλα (!), ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως της ελευθερίας διακίνησης, διαμονής και δημοκρατικής συμμετοχής. Τα ομαδικά δικαιώματα, «group rights», καταπατούν κι αναιρούν τα φιλελεύθερα δικαιώματα που αναγνωρίζει (κατ’ αποκλειστικότητα) το φιλελεύθερο στην φιλοσοφία του Διεθνές Δίκαιο. Καθημερινά θα υπενθυμίζεται στον πολίτη της Κυπριακής Δημοκρατίας ότι η ομοσπονδία και το συνοδό σύστημα διακυβέρνησης, η συνεταιρική δημοκρατία, «power sharing» ή «consociationalism», στηρίζονται για την επιτυχία τους στην καταπάτηση κι αφανισμό βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων του: ότι ο ίδιος συνιστά κατά συμβιβασμό «οικειοθελές»(;) θύμα μια βαναυσότητας.

Δεν υποδεικνύονται στις πολιτικές παραινέσεις για την ομοσπονδία οι εγγενείς αυτές θυσίες κι εντάσεις, με κάποια κατευναστικά των ανησυχιών επιχειρήματα, αν και ομολογείται βέβαια ότι η ομοσπονδία αποτελεί προϊόν συμβιβασμού. Κατ’ αρχήν, ναι, αλλά δεν εξηγείται ότι ο συμβιβασμός αυτός, κι οι τριβές κι εντάσεις του, θα αποτελούν καθημερινή ζωή της πολιτείας και των πολιτών της. Ως να μας διαφημίζεται η προτεινόμενη ομοσπονδία, επαληθεύει την ίδια ώρα ότι σε μια διαφήμιση δεν μνημονεύονται αρνητικά χαρακτηριστικά του προϊόντος. Εδώ, άλλωστε, βρίσκεται το ‘α’ και το ‘ω’ του διαφημιστικού μάρκετινγκ, αλλά στο μέτρο που η ομοσπονδιακή πραμάτεια της κυβέρνησης θυμίζει διαφημιστική μπροσούρα στη φιλοσοφία της, σε αυτόν τον βαθμό κι οι πελάτες θα την αντιμετωπίζουμε σαν τέτοια, με την καχυποψία του καταναλωτού που γνωρίζει ότι στοχεύεται με λόγο όχι δηλωτικό αλήθειας, όχι καθαρά πολιτικό αλλά... πωλητικό.

Δεν υποδεικνύονται, δηλαδή, σε αντιδιαστολή προς τα, υπαρκτά, πλεονεκτήματα και τα συγκριτικά εγγενή, δομικά μειονεκτήματα κι ατέλειες, τόσο στην ομοσπονδία (μοιρασμένη ή συγχωνευμένη κυριαρχία) όσο και στο σύστημα δημοκρατικής διακυβέρνησης την συνεταιρική δημοκρατία ή «consociationalisn» (κοινή, μοιρασμένη σε βάση ισότητας και συναίνεσης διακυβέρνηση) που συχνά (αλλά όχι απαραίτητα) την συνοδεύει, και που τυπικά αποδίδεται στον μεγάλο θεωρητικό του, Arend Lijphart. Υπενθυμίζεται ότι η Κύπρος του 1960 αποτελεί το πιο εμφατικό παράδειγμα αποτυχίας της συνεταιρικής δημοκρατίας, αλλά δεν ήταν ομοσπονδιακό κράτος, παρά τις περί αντιθέτου εμμονές των Τουρκοκυπρίων που θέλουν να προσγράψουν, ανεδαφικώς, στη συσταθείσα το 1960 Δημοκρατία δικαιώματα συγκυριαρχίας και συνίδρυσης (και, έστω με «εποικοδομητική ασάφεια» η συνίδρυση, θα αποκτήσουν στην υπό συζήτηση λύση). Και, τραγικώς, χρειάστηκε η βία της εισβολής κι εθνοκάθαρσης του 1974 για να δημιουργηθεί η «πραγματικότητα» της διζωνικότητας, του εδαφικού διαχωρισμού, που συχνά εκφράζει αλλά ποτέ δεν επιτρέπεται βίαια να δημιουργήσει η ομοσπονδία, όπως έτιλλε την κόμη της κεφαλής του στην έκθεσή του, το 1965, ο Γκάλο Πλάζα.

Θα περιμέναμε μια υπόδειξη, μιαν αναλυτική, έστω, όχι εξαντλητική, παράθεση (όπως το έκανε εμφατικά ο γράφων σε κείμενα και σεμινάριά του για την ομοσπονδία, σπουδάζοντάς την και σε μεταπτυχιακά στην Αγγλία, για να μορφώσω εγνωσμένη άποψη), των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων της ομοσπονδίας έναντι του ενιαίου κράτους. Της συνεταιρικής δημοκρατίας σε σύγκριση με την πλειοψηφική (majoritarian) διακυβέρνηση και της «ομαδοποιητικής» (group building) συνεταιρικής δημοκρατίας σε αντιδιαστολή προς την «ενσωματική» ή δημιουργό υπερεθνικών συμμαχιών (integrative, cross-cutting) μοιρασμένης, κοινής ή συναινετικής διακυβέρνησης. Το επιχείρημα εδώ είναι ότι τα εγγενή αυτά «δομικά» μειονεκτήματα πρέπει να λαμβάνονται σοβαρώς υπ’ όψιν όταν κρίνεται η καταλληλότητα των συνταγματικών λύσεων κι η προοπτική το βολουνταριστικό στοιχείο στην εξίσωση της λύσης, η απαιτούμενη «καλή θέληση» των εθνικών ομάδων και των ελίτ των να μπορέσουν (ή θελήσουν) να διατηρήσουν την ομοσπονδιακή πολιτεία και τη συνεταιρική διακυβέρνησή της.

Πιο σημαντικά, θα περιμέναμε να θιγούν και κριτικά ζυγιστούν οι κρίσιμοι κίνδυνοι της ομοσπονδίας και της συνεταιρικής, power-sharing, διακυβέρνησης. Ότι, όπως αναγκάστηκε να ομολογήσει στον γράφοντα, εν Βρετανία παρεπιδημούντα τότε, ο ίδιος ο Χάνυ, το σύστημα είναι εγγενώς διαιρετικό (όσο είναι κι η συνεταιρική διακυβέρνηση αντιδημοκρατική, βασισμένη στη συνεργασία των ελίτ). Eίτε εντάξουμε την κυοφορούμενη λύση στη «διχοτομική» (partitionist) πολιτική και τις επιδιώξεις των Τούρκων και της, ιστορικά διχοτομικής στις αποικιοκρατικές πολιτικές του του αποικιοκράτη διαιτητού, colonial umpire, το αιματηρό «divide and quit» Βρετανίας {πώς το ονόμασε στο εξαίρετο βιβλίο της στην εμπειρία της διχοτόμησης (partition) Ινδίας – Πακιστάν το 1947[1], με διδάγματα που αντλεί και από την Κύπρο - η Radja Kumar}, η ομοσπονδία φιλοσοφικά χαρακτηρίζεται από μια ματαιότητα (futility). Διότι παγιώνει και μονιμοποιεί, θεσμικά και συνταγματικά, σαν συστατικό στοιχείο του ομοσπονδιακού κράτους, ακριβώς αυτό που θέλει να θεραπεύσει. Η γεωγραφική αυτονομία, ειδικά, στις δυαδικές ομοσπονδίες (με στατιστική βεβαιότητα του 100% μέχρι σήμερα), απειλεί να δώσει το έναυσμα ή τις κανονιστικές νομιμοποιητικές συνθήκες για την απόσχιση που υποτίθεται ότι ο συμβιβασμός της ομοσπονδίας και της συνεταιρικής δημοκρατίας επιζητεί να αποσοβήσει.

Αντίλογος ή πρόλογος διχοτόμησης;

Μια αισιοδοξία αποπνέεται στους πολιτικούς μας ταγούς για τη «θεραπευτική» λύση της ομοσπονδίας. Ότι αν η λύση είναι ομοσπονδιακή κι όχι συνομοσπονδιακή (όπως εμμανώς επιδιώκει η altera pars), το πρόβλημα της ενότητας του κράτους επιλύεται, με συνταγματική αποτροπή της απόσχισης. Αιώρα αιώρει όσους το πιστεύουν πραγματικά αυτό. Όταν ο Μακάριος απέρριπτε την ομοσπονδία διότι δημιουργεί «την υποδομή για την απόσχιση», είχε βάλει το δάκτυλο στην πληγή. Η ομοσπονδία ακριβώς παρέχει τα κανονιστικά, νομιμοποιητικά, δικαιώματα για την απόσχιση. Το έδαφος, την κυριαρχία, την αυτοδιοίκηση, τη λαϊκή υπόσταση, άρα και τη λαϊκή βούληση. Κι αυτό, το σημειώνουν οι ειδικοί της ομοσπονδιακής επίλυσης των «εθνικών συγκρούσεων». Να σημειώσουμε και την καταλυτική διδακτορική έρευνα του Ulrich Schneckener που, από τα 11 στοιχεία που είναι αναγκαία (αν κι όχι επαρκή) για την επιτυχία της συνεταιρικής, power sharing, διακυβέρνησης, και σε συντριπτική σύγκριση με κάθε άλλο διεθνές παράδειγμα, η Κύπρος είναι η μόνη στην οποία απουσιάζουν όλα, μα όλα τα στοιχεία αυτά. Πρόβλεψη; Μηδέν εις το πηλίκον.

Ακόμη κι ο «υποσημειογράφος» του σχεδίου Ανάν, Tim Potier, στην ευμεγέθη δουλειά των ψιλών λειτουργικών διορθώσεων του σχεδίου Ανάν, «A Functional Cyprus Settlement: the Constitutional Dimension», στις… μαυροντυμένες, για κάποιο λόγο (;) εκδόσεις Peleus: Verlag, 2007, τελικά παραδέχεται ότι «αν δύο εθνικές ομάδες δεν θέλουν να μείνουν μαζί, δεν υπάρχει τίποτε και κανείς που να τις αναγκάσει να συζούν κάτω από την ίδια κρατική στέγη». Το δίλημμα «ομοσπονδία ή διχοτόμηση» είναι, πώς θα το αναγνώριζαν στο φως των Σοφιστικών Ελέγχων οι φιλόσοφοι (Thomas Carthart και Daniel Klein, στο Ο Αριστοτέλης και το Άαρντβακ πάνε στην Ουώσιγκτον: Αναλύοντας την Πολιτική Μπουρδολογία με τη Φιλοσοφία και τα Αστεία), ένα «ψευδοδίλημμα». Κι ο αντίλογος στη διχοτόμηση αποδεικνύεται πρόλογός της.

H oμοσπονδία ως λύση εδράζεται, αντίθετα από το αισιόδοξο πνεύμα των ταγών της, στην απαισιοδοξία. Διαιωνίζει διαιρετικά την απομόνωση των κοινοτήτων, ως μόνη προστασία της μίας από τα «νύχια» της άλλης και χαρακτηρίζεται από ένα «κλείδωμα», «κλείσιμο» (closure), που αποκλείει από κάθε δυνατότητα υπέρβασης της διαίρεσης, στην κατεύθυνση δημιουργίας μιας κοινής πολιτικής συνείδησης κι ατομικής συναίνεσης. Την εξέλιξη να πεταχθεί η παροιμιακή σκάλα, όπως χαρακτήρισε τη φιλοσοφία ο Wittgenstein, αφού έχει κερδηθεί το ανέβασμα στον ιδεατό ουρανό της αρμονικής συνύπαρξης: όταν οι ασφυκτικά στερεοί θεσμοί του state-building έχουν οδηγήσει στις ομογενοποιητικές παραστάσεις του nation-building (χωρίς αυτό να σημαίνει διάχυση ταυτοτήτων).

Όταν, ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο εκλιπών Δημήτρης Χριστόφιας είχε χρυσοπληρώσει την παραγωγή ενός φυλλαδίου για τα αγαθά της Ομοσπονδίας – είχε τα ομοσπονδιακά «πάνω του» ο «ομοσπονδιολόγος» Τουμάζος Τζελεπής, είχαμε σχολιάσει ότι θα περίμενε κανείς αυτήν την αισιοδοξία από μια αριστερή κυβέρνηση κι ένα μαρξιστή πρόεδρο, αφού για τους μαρξιστές, με προμηθεϊκό τρόπο, ο άνθρωπος μπορεί αναπλάσει τον εαυτό του, εξελίσσοντας την συνείδηση του εαυτού του και της κοινωνικής ερμηνείας της ταυτότητάς του. Ίσως ο νυν Πρόεδρος, ποσώς στον αντίθετο ιδεολογικό πόλο - διότι αριστερό δεν θα τον έλεγες - να ποντάρει στο πιο συναλλακτικό, οικονομικό μεταπρατικό επιχείρημα για την αποδοχή εθνοτικά διαφορετικών συλλογικοτήτων να στήσουν ένα ομοσπονδιακό, από κοινού κράτος: τα οικονομικά ωφελήματα από ένα ενιαίο ομοσπονδιακό κράτος, και πετρελαιοφόρο τώρα, μέσα στην Ευρώπη με το ανάλογο κέρδος για όλους τους πολίτες της ως Ευρωπαίους πολίτες, που συνομολογούν την ενότητα κι επιβίωσή του ως κράτους. Επιχείρημα, όμως, με μια άγνωστη κι αμφίβολη προκείμενη: αν οι προτεραιότητες των Τουρκοκυπρίων - στους οποίους παραχωρήσαμε ασυζητητί κι ακονιτί τα πλεονεκτήματα του Ευρωπαίου πολίτη - είναι κυπριακές ή τουρκικές, κι αν οι αποφάσεις «τους» είναι καν ελεύθερες και δικές τους. Κι αν αποβλέπουν στην επιβίωση, ή μελλοντική κατάποση αυτού του κράτους.

[1] Η μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμών στην ιστορία, στην βάση του θρησκεύματος, χωρίζοντας οικογένειες και ερωτευμένα ζευγάρια ακόμη. Ειρήνη; 10–12 εκατομμύρια μετακινήθηκαν στον διαχωρισμό των δύο νεοδημιουργούμενων χωρών, μεταξύ 14-15 Μαϊου του 1947, δημιουργώντας ένα τεράστιο πρόβλημα προφυγιάς, πείνας και λοιμών. Ενάμισι με δυό εκατομμύρια οι νεκροί στις ταραχές της μετακίνησης των πληθυσμών, σε εμπόλεμη κατάσταση έκτοτε Ινδία και Πακιστάν, με κίνδυνο και πυρηνικού πια πολέμου, δικαιώνοντας τις προειδοποιήσεις του Γκάντι για τις διχοτομήσεις. Οι γραμμές του διαχωρισμού σχεδιάστηκαν στον χάρτη από τον Ράντκλιφ (Cyril Radcliff), σε ένα τραπέζι, από έναν άνθρωπο που ουδέποτε είχε πατήσει το πόδι του στην Ινδία και δεν ήξερε τίποτα γι' αυτήν. Έκτοτε, «καθαρή» λύση για τους δυνατούς, σχεδιαστές των χαρτών και της μοίρας των λαών, οι διχοτομήσεις έχουν καταστεί η πιο σταθερά πολύνεκρη αιτία εθνικών συγκρούσεων, αιματοχυσιών και μονιμότητας των προβλημάτων που επιχειρείται χειρουργικά να επιλυθούν 'μια για πάντα'.