Ενάντια στη άνεση εξοικειωμένου
Κ. Γουλιάμος: Με τον Μίκη Θέτουμε το ζήτημα των μη εξαντλημένων δυνατοτήτων του Ουμανισμού ως ευμελούς συνθήκης
Σάββατο 02 Φεβ 2019
Γιατί, όπως επισημαίνει, «η συρρίκνωση της δημοκρατίας, η αισθητικοποίηση της πολιτικής και η απομείωση του πολιτισμού, όλα αυτά, τέλος πάντων, όπως και άλλα ακόμα, μου υπενθυμίζουν ότι δεν έχω άλλη επιλογή παρά να εκφράσω και συνδέσω πολύτροπα τον λόγο με τη δράση μου και, συνακόλουθα, τη συνείδησή μου».
Η «Διαλεκτική της Αρμονίας» αποτελεί το απαύγασμα της δημιουργικής συνάντησής σας με τον Μίκη Θεοδωράκη, τη σκέψη και το έργο του. Πώς προέκυψε;
Μελετώντας συστηματικά το συνολικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη, ειδικότερα δε όταν πριν από μερικά χρόνια, συζητώντας επί ώρες μαζί του, πρότεινα στον μεγάλο μας συνθέτη να γίνει μια αναστοχαστική αποτύπωση πολλαπλής ανάγνωσης, της πίστης που έχει εκφράσει στον Νόμο της Συμπαντικής Αρμονίας. Έτσι προέκυψε το βιβλίο που συγγράψαμε με τον Μίμη Θεοδωράκη υπό τον τίτλο «Στη Διαλεκτική της Αρμονίας» και εκδόθηκε σε μια καλαίσθητη σειρά από τον Gutenberg. Ο αναστοχασμός, πάντως, δεν αφορά σε μιαν απλή ανάκληση γεγονότων, αλλά στην επανεξέτασή της Ιστορίας μέσα από μια ευρύτερη οπτική γωνία και προσέγγιση, τέτοια ακριβώς που να επιτρέπει αφενός μια ολιστική ανάγνωση του πολιτισμικού, πολιτικού και κοινωνικού πράττειν, αφετέρου να οδηγεί στον επαναπροσδιορισμό και την υπεράσπιση της Αρμονίας σε συμπαντικό, γήινο και ανθρώπινο επίπεδο.
Δυνατή η κατάκτηση της αρμονίας
Σ’ αυτούς τους βίαιους, ανοικτίρμονες καιρούς, θεωρείτε ότι, έστω και σαν «υπόσχεση» του μέλλοντος, όλα μπορούν να υπαχθούν στη «Διαλεκτική της Αρμονίας»;
Εάν στο αρμονικό σύμπαν τα πάντα διέπονται από απλούς νόμους και αν η Μουσική των Σφαιρών και το Συμπαντικό Χάος ανακλώνται στη μουσική και στην ανθρώπινη «μοίρα», τότε -γιατί όχι- και ο καθημερινός μας βιόκοσμος μπορεί να διέπεται από την κοινωνική αρμονία, από τη «Διαλεκτική της Αρμονίας». Πιστεύω ότι μπορούμε να κατακτήσουμε την αρμονία που μας αναλογεί ως ανθρώπινο είδος.
Ο Μίκης ένας σύγχρονος Homo Universalis
Αποτιμώντας το πνευματικό και ηθικό μέγεθος του Μίκη Θεοδωράκη, πώς θα το διαζωγραφίζατε;
Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες του σύγχρονου Ελληνισμού. Είναι ζώσα ιστορία. Ταυτόχρονα, αποτελεί και μια οικουμενική προσωπικότητα, με παγκόσμια αποδοχή και αναγνώριση. Γνώρισε πολλών λαών, «πολλών δ' ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον». Πρόκειται για μορφή κατ' εξοχήν πολύπλαγκτη, ένας συνθέτης υψηλής αισθητικής και κοινωνικής κλίμακας.
Είναι από τους ελάχιστους καλλιτέχνες της εποχής μας που διαθέτουν την "καθολικότητα" της πολυμάθειας. Ένας κυριολεκτικά Homo Universalis, με αδιάκοπους αγώνες, αλλά και αδιάκοπη την αγωνία του για κάτι πιο ανθρώπινο και δίκαιο.
Η αγωνιώδης ιχνηλασία του για τις ρίζες μας, όπως και για την ίδια την ανθρωπότητα, είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργήσει ένα έργο τεράστιου διανοητικού και πνευματικού μόχθου, φαντασίας και έμπνευσης. Μέσα από αυτό το έργο και τη δράση αναδύεται όλη η ζωντανή, δυναμική και πολύπλαγκτη μορφή του Μίκη, που άπλωσε στον αιώνα μας το πνευματικό όραμα και όνομα της Ελλάδας σ’ όλη τη Γη.
Για μένα, περιποιεί ύψιστη τιμή η φιλία του. Μου δίνει πραγματικά χαρά, πρωτόγνωρα ερεθίσματα και συγκίνηση αυτή η βαθιά φιλία και συνεργασία μας. Ο στοχασμός του και, ειδικά, η αισθητική του, με οδηγούν έξω και πέρα από την άνεση του εξοικειωμένου.
Ανθρωπολογικές οι διαστάσεις της κρίσης
Ζούμε, εξακολουθητικά, μια πολύμορφη και πολύπλευρη κρίση, μέσα σ’ ένα περιβάλλον αυξανόμενης παρακμής και έκπτωσης. Πώς, κατά τη γνώμη σας, επενεργεί το παρελθόν σ’ αυτό που αρθρώνεται σήμερα, σαν ένα περίπου αδιέξοδο παροντικό κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι;
Βιώνουμε, όσο ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας, ένα διαρκές μεταβατικό όσο και διαμετακομιστικό στάδιο. Όλη αυτή η συνεχής διαδικασία συνδέεται άμεσα με τις νέες τεχνολογίες, που αδιαλείπτως ανανεώνονται σε ελάχιστο, συγκριτικά με το παρελθόν, χρόνο, οι οποίες, συν τοις άλλοις, διακρίνονται για τις προσομοιώσεις, τα ομοιώματα, τις ασύλληπτες ταχύτητες και τον αποσπασματικό τρόπο διάχυσης.
Ταυτόχρονα, βιώνουμε μια τεραστίων διαστάσεων ιστορία των ανισοτήτων - πολιτική, οικονομική και πολιτισμική -, που σε συνδυασμό με την έκλειψη δημοκρατικής εμβάθυνσης, έρχεται και επανέρχεται μεθ' επιτάσεως η κρίση εμπιστοσύνης των πολιτών απέναντι στους θεσμούς. Θα έλεγα, λοιπόν, πως οφείλουμε, ως κοινωνία, ν’ αντιμετωπίσουμε κατά βάθος το ίδιο το πρόβλημα της κρίσης ως κατ' εξοχήν ανθρωπολογικό και πολιτικό ζήτημα. Εν ολίγοις, δεν πρέπει να το απωθήσουμε είτε σε φαινόμενα ψευδοκλασικισμού (τυπολατρίας) και προγονοπληξίας, είτε σε κάποιον μεταφυσικό ή αφηρημένο παράγοντα. Φαινόμενα και παράγοντες που εκ των πραγμάτων εκκολάπτουν και εμπεδώνουν παθογένειες φόβου, ανασφάλειας και ματαιότητας.
Στη «Διαλεκτική της Αρμονίας» αποτυπώνουμε με τον Μίκη Θεοδωράκη ένα πρόταγμα αναδιαμόρφωσης και ανασυνάρθρωσης της καθημερινότητας μέσα από την ανάδειξη της μοναδικότητας ως ευάγωγου κινήματος. Όπου μοναδικότητα δεν σημαίνει -όπως μπορεί κανείς εύκολα να νομίζει- μια υψηλή βαθμίδα τελείωσης σ’ ένα πολιτιστικό ή κοινωνικό είδος, αλλά κάτι πιο συνειδητά διαμορφωμένο.
Πιο οργανικό και, εν πάση περιπτώσει, άμεσα συνδεδεμένο με την αυτογνωσία και, συνεπακόλουθα, με τη συνάρθρωση της λογικής της φαντασίας και δημιουργικότητας με τον καθημερινό βιόκοσμο.
Φαντασιακή λογική και δημιουργική δράση
Αν, πράγματι, αυτό που βιώνουμε είναι η εξάντληση ενός ολόκληρου ιστορικοπολιτισμικού παραδείγματος, με ποιες δυνάμεις και ποιες διεργασίες είναι δυνατόν να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις μιας διεξόδου;
Εάν το ιστορικοπολιτισμικό παράδειγμα ταυτίζεται με την πατριδοκαπηλία, τότε μπορούμε, μετά βεβαιότητας, να μιλήσουμε για φορέα κοινωνικής ενδόρρηξης. Μάλιστα, η στείρα και δημαγωγική προσκόλληση στις πολιτικές της πατριδοκαπηλίας, γίνεται επικίνδυνη τροφός όλων εκείνων των σύγχρονων εθνικιστικών και σοβινιστικών τάσεων.
Εάν, πάλι, το ιστορικοπολιτισμικό παράδειγμα είναι συνώνυμο του κοσμοπολιτισμού, τότε και εδώ μπορούμε, μετά βεβαιότητας, να αναφερθούμε στην επικίνδυνη ένταση και έκταση της διεθνούς χρηματοπιστωτικής ολιγαρχίας και του νεοφιλελεύθερου εθνομηδενισμού που δημιουργούν βαθύτατες κρίσεις.
Σε κάθε περίπτωση, τόσον ο σοβινισμός όσο και ο κοσμοπολιτισμός - νεοφιλελεύθερος εθνομηδενισμός συνεχίζουν να αποτελούν την ιδεολογική πλατφόρμα συνασπισμών και συμμαχιών από την εποχή της «Ιερής Συμμαχίας» το 1815 μέχρι και τη σημερινή «Νέα Τάξη» πραγμάτων. Πρόκειται σαφώς για ένα τερατώδες σύμπλεγμα, έναν διπρόσωπο Ιανό, που βρίσκεται δυστυχώς σε έξαρση. Η πολιτική τού εν λόγω συμπλέγματος είναι ακραία διχαστική σε κάθε επίπεδο, ταξικό και πολιτισμικό.
Στη «Διαλεκτική της Αρμονίας» με τον Μίκη Θεοδωράκη εντοπίζουμε τις ηθικές και συναισθηματικές διαστάσεις της φαντασιακής λογικής και της δημιουργικής δράσης. Θέτουμε το ζήτημα των μη εξαντλημένων δυνατοτήτων του ουμανισμού ως ευμελούς συνθήκης, ως κινήματος για την τέχνη τού ευ πράττειν και των χειραφετητικών συναισθημάτων ενάντια στη φυσικοποίηση του τερατώδους, όπως και όλων των διαιωνιζόμενων μορφών κοινωνικής υποπλασίας που έχουμε γνωρίσει στο νεωτερικό και μετανεωτερικό ιστορικό παράδειγμα.
Πληροφορία, γνώση, παιδεία, σοφία
Μέσα από την πολύχρονη ακαδημαϊκή εμπειρία σας, πώς θα ιεραρχούσατε τα κύρια προβλήματα της παιδείας;
Για να αποφύγουμε τις παρανοήσεις, θα μου επιτρέψετε να ανασκευάσω εν τίνι τρόπω την ερώτηση ως εξής: Τι είναι παιδεία; Ισχυρίζομαι ότι δικαιούμαστε μια τέτοια ερώτηση, επειδή η παιδεία έχει εξαφανιστεί από τον μετανεωτερικό κόσμο του ψηφιακού «διαφωτισμού».
Άλλωστε, ο ίδιος ο όρος "παιδεία" σκιάζεται από διενέξεις και συγχύσεις. Μία εκ των συγχύσεων είναι ότι ταυτίζεται με την εκπαίδευση. Το σημαντικότερο σύμπτωμα της συγκεκριμένης ταύτισης, ενδεικτικό του βάθους και της σοβαρότητας, είναι ότι έχει αφενός επεκταθεί σε περιοχές όπως η ποσοτικοποίηση των εκπαιδευτικών επιδόσεων, αφετέρου έχει αφομοιωθεί από τις αχανείς επικράτειες μιας βιομηχανίας δημοσιεύσεων που αντλούν διαρκώς τη νομιμότητά τους από ένα κυρίαρχο σύστημα εργαλειακού ορθολογισμού, το οποίο τελικά οδηγεί στην ημιμόρφωση. Να υπενθυμίσω πως ο Ντοστογιέφσκι στο «Υπόγειο» ειρωνεύεται τον εν λόγω ορθολογισμό και, γενικότερα, την ιδέα της εξέλιξης προς μια τροχιά συνεχόμενης ποσοτικής βελτίωσης.
Εν πάση περιπτώσει, η διαρκής αλλαγή και το ξεπέρασμα όχι μόνο των γνώσεων, αλλά και κάθε τι που χαρακτηρίζει την κοινωνία μας, προϋποθέτουν μια συλλογική και ολιστική προσέγγιση της παιδείας που να ξεπερνά κάθε χρησιμοθηρικό μοντέλο.
Τέλος πάντων, πιστεύω ότι η αδιαχώριστη, κατά τον Εντγκάρ Μορέν, τριάδα «γνώση - άγνοια - μυστήριο» επιτρέπει να συνειδητοποιήσουμε τις απόκρυφες δυνάμεις της Αρμονίας που καθορίζουν την αισθητική του λόγου και της δράσης και, συνάμα, ενισχύουν την ουμανιστική αίσθηση της ύπαρξης.
Κατά τη γνώμη μου, χρειαζόμαστε, πριν από κάθε ιεράρχηση, να απαντήσουμε τι ακριβώς εννοούμε ως παιδεία και ποιο ακριβώς αξιακό πρότυπο προτείνουμε ως κοινωνία.
Δεδομένων των νέων μορφών γνώσης και κοινωνικής οργάνωσης των παραγωγικών δυνάμεων, οι οποίες δεν μπορούν πλέον να συμπιεσθούν στο γνωστό πλαίσιο του αυταρχικού - χειραγωγικού αλλά και του πειθήνιου - χειραγωγούμενου ατόμου, οφείλουμε να εκκολάψουμε και εμπεδώσουμε όλες εκείνες τις διαδικασίες που μετατρέπουν την πληροφορία σε γνώση, τη γνώση σε παιδεία και την παιδεία σε σοφία και αρμονία.
«Αγωνιστική δημοκρατία» και αισθητικός αναστοχασμός
Με την επίγνωση ότι όλα έχουν γίνει και έχουν λεχθεί στην Τέχνη, ποιος ρόλος έχει απομείνει για τον καλλιτέχνη και, γενικά, για τον διανοούμενο;
Προφανώς ο ρόλος του ανθρώπου των Γραμμάτων και των Τεχνών δεν μπορεί να είναι ούτε ρόλος ηρωικός, ούτε και προφητικός. Πάντως, ο καλλιτέχνης στις μέρες μας αισθάνεται δυσάρεστα μέσα στην άνεση του εξοικειωμένου, γι' αυτό και απομακρύνεται συνεχώς από την ερώτηση «γιατί», την οποία προσπαθεί να αντικαταστήσει με την ερώτηση «πώς». Μέσα από τις συγκρίσεις, προσπαθεί να συναγωνιστεί και ανταγωνιστεί με τα επιτεύγματα του παρελθόντος.
Επιχειρεί, επιπλέον, να συναρθρώσει ανορθόδοξες συγγένειες υλικών, λόγων, κειμένων, χώρων ή όγκων. Για τούτο και σε πλείστες περιπτώσεις τον περιμένει η έκπληξη, η σύγχυση ως προς τα όρια, το απρόσμενο, αλλά και η δημιουργία νέων τρόπων θέασης και έκφρασης.
Θα υποστήριζα πως οι καλλιτέχνες σήμερα αποτελούν σύγχρονες νομαδικές κοινότητες και, ως εκ τούτου, ο ρόλος τους δεν μπορεί να συρρικνώνεται σε στενά τοπικιστικά όρια, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει και άρνηση των ιδιαίτερων στοιχείων του τόπου τους.
Τελειώνοντας, Κώστας Γουλιάμος ο διανοούμενος, ο ακαδημαϊκός, ο πολιτικός ακτιβιστής, ο ποιητής. Πώς ενοποιούνται ή συνδέονται όλες αυτές οι ιδιότητες;
Δεν μου είναι ιδιαίτερα συμπαθής και αποδεκτός ο όρος διανοούμενος, εξαιτίας της αμυντικής - όπως υποστηρίζει και ο Καστοριάδης - υπεροψίας που προϋποθέτει. Από την άλλη, η αγωνία μου για μιαν «αγωνιστική δημοκρατία», αλλά και ο ζήλος μου για αισθητικό αναστοχασμό, όπως και γι’ αυτεπίγνωση των ορίων μου, αποτελούν το υλικό της αντοχής μου απέναντι στα λογής φαντάσματα της αιωρούμενης διανόησης.
Η συρρίκνωση της δημοκρατίας, η αισθητικοποίηση της πολιτικής και η απομείωση του πολιτισμού, όλα αυτά, τέλος πάντων, όπως και άλλα ακόμα, μου υπενθυμίζουν ότι δεν έχω άλλη επιλογή παρά να εκφράσω και συνδέσω πολύτροπα τον λόγο με τη δράση μου και, συνακόλουθα, τη συνείδησή μου.
Παρουσίαση του βιβλίου στις 6 Φεβρουαρίου
Το βιβλίο των Μίκη Θεοδωράκη-Κώστα Γουλιάμου «Στη Διαλεκτική της Αρμονίας» (εκδόσεις Gutenberg) παρουσιάζεται στη Λευκωσία, την Τετάρτη, 6 Φεβρουαρίου, στην αίθουσα Καστελιώτισσα, στις 19:00. Θα το παρουσιάσουν ο Υπουργός Εξωτερικών, Νίκος Χριστοδουλίδης, ο πολιτικός Νίκος Κατσουρίδης, ο Καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου Ιωσήφ Ιωσήφ και ο Καθηγητής, Διευθυντής του μεταπτυχιακού προγράμματος στο CIIM, Ιωάννης Χριστοδούλου. Θα συντονίζει ο συγγραφέας Γιώργος Πήττας. Αντιφώνηση από τους συγγραφείς Μίκη Θεοδωράκη και Κώστα Γουλιάμο. Το βιβλίο έχει ήδη παρουσιασθεί στην Αθήνα και στην Καλαμάτα, ενώ παρόμοιες εκδηλώσεις διοργανώνονται και σε άλλες πόλεις, σε Ελλάδα και Κύπρο.
