Aγώνες για αυτοδιάθεση και εθνοτικές συγκρούσεις

Ο πόθος ή το αίτημα για αυτοδιάθεση συχνά εκφράζει τις ελπίδες των εθνικών λαών και άλλων ομάδων για ελευθερία και ανεξαρτησία. Παρέχει μια ισχυρή εστίαση για εθνικιστική ένταση και προσφέρει ένα βολικό εργαλείο για τους εθνοτικούς ακτιβιστές που επιδιώκουν να κινητοποιήσουν πληθυσμούς και μαχητές για την επιδίωξη μιας αποσχιστικής αιτίας. Το αίτημα για αυτοδιάθεση και τα συνoδά κινήματα και συγκρούσεις, στις τελευταίες δεκαετίες, έχoυν αποκτήσει νέα επιτακτική δυναμική, αφού, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και το πάγωμα, τότε, των εθνικών διεκδικήσεων, στον διπολικό κόσμο της αναμέτρησης των Υπερδυνάμεων, όλο και περισσότερα αποσχιστικά κινήματα ταράσσουν τώρα το διεθνές σκηνικό κι απειλούν τη διεθνή ειρήνη.

Φιλόσοφοι και συνταγματολόγοι, πέρα από τους διπλωμάτες και ακαδημαϊκούς των διεθνών σχέσεων, αναδιφούν το ζήτημα των συνθηκών κάτω από τις οποίες μια ομάδα έχει το κανονιστικό (normative) δικαίωμα της απόσχισης. Το ερώτημα που προέχει είναι πόσον το καθολικά αναγνωρισμένο, από τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, δικαίωμα για αυτοδιάθεση, που διευθέτησε κατά συρροήν τις μεταπολεμικές μεταποικιακές πραγματικότητες, μεταφράζεται και σε ένα καθολικό (διότι ηθικό) δικαίωμα για απόσχιση που, για μερικούς, μάλιστα, θεωρητικούς των διεθνών σχέσεων, πρέπει να είναι και το πιο κατοχυρωμένο, διότι και το μόνο αποτελεσματικό, εργαλείο διευθέτησης εθνοτικών διαφορών και συγκρούσεων. Η σύγκρουση των «ηθικών» δικαιωμάτων των μειονοτήτων για κάποιας μορφής διακυβέρνηση (που εξατομικεύει το καθολικό δικαίωμα της αυτοδιάθεσης) με το δικαίωμα των κρατών για εδαφική ακεραιότητα και πολιτειακή συνέχεια, ως προϋπόθεση της αποτελεσματικής άσκησης της δημοκρατικής διακυβέρνησης, θέτει στους φιλοσόφους ένα καίριο αίτημα να βρεθεί μια ισορροπία και μια κανονιστική νοηματοδότηση των υπό εξέλιξη φαινομένων.

Ας σημειωθεί ότι υπάρχουν περίπου 6.000 εθνικές ομάδες στην υφήλιο, που πρέπει να χωρέσουν στα σχεδόν 200 αναγνωρισμένα κράτη-μέλη του ΟΗΕ. Να χωρέσουν και να.. συμβιώσουν. Είναι προφανές ότι το τελευταίο πρόταγμα για ειρηνική συνύπαρξη εθνοτήτων σε πολυεθνικά κράτη, όπως και η κεντρόφυγη εθνική φιλοδοξία για απόσχιση και ανακήρυξη αυτόνομων κρατικών οντοτήτων ή «εθνικών κρατών», με τις ανάλογες τριβές και συγκρούσεις, συνιστούν το υλικό των ιστορικών εξελίξεων και πολιτικών ζητημάτων στη διεθνή ατζέντα της σύγχρονης εποχής.

Ένοπλες και πολυαίμακτες συγκρούσεις αυτοδιάθεσης

Πράγματι, οι συγκρούσεις αυτοδιάθεσης είναι από τις πιο επίμονες και καταστροφικές μορφές πολέμου. Δεδομένης της δομικής ανισότητας μεταξύ ενός ενόπλου κινήματος αυτοδιάθεσης και της αντιτιθέμενης κεντρικής κυβέρνησης, τα αυτοσχέδια «εθνικά απελευθερωτικά κινήματα» κατά καιρούς θα καταφύγουν σε ανορθόδοξες μεθόδους πολέμου, ενδεχομένως και με τρομοκρατικές τακτικές. Μια τέτοια εκστρατεία μπορεί να προκαλέσει δυσανάλογη ανταπόκριση από την κυβέρνηση, θέτοντας μερικές φορές σε κίνδυνο τους πληθυσμούς ολόκληρων περιοχών. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε βαθιά αποσταθεροποίηση των κοινωνιών που διατρέχουν κίνδυνο αποσύνθεσης, όπως φάνηκε στην Σρι Λάνκα ή στο Σουδάν. Και, λόγω του δόγματος της μη παρέμβασης, οι διεθνείς παράγοντες παραδοσιακά διστάζουν να εμπλακούν σε προσπάθειες επίλυσης της σύγκρουσης.

Επί του παρόντος, υπάρχουν περίπου 26 συνεχιζόμενες ένοπλες συγκρούσεις αυτοδιάθεσης. Κάποιες σιγοβράζουν σε χαμηλότερο επίπεδο παράνομης ή τρομοκρατικής βίας, ως παγωμένες συγκρούσεις «frozen conflicts». Άλλες οδηγούν σε πιο τακτικές εσωτερικές ένοπλες συγκρούσεις, με αποσχιστικές ομάδες που διατηρούν τον έλεγχο σε σημαντικές περιοχές με εξαίρεση την κεντρική κυβέρνηση. Εκτός από αυτές τις ενεργές συγκρούσεις, εκτιμάται ότι υπάρχουν περίπου 55 κινήματα αυτοδιάθεσης, τα οποία μπορεί να γίνουν βίαια, εάν αφεθούν χωρίς αντιμετώπιση, ενώ άλλες 15 συγκρούσεις θεωρούνται προσωρινά διευθετημένες, αλλά κινδυνεύουν να επανέλθουν, παραμένοντας εξαιρετικά ζωντανές έως επίκαιρες, όπως έχουν δείξει τα πιο πρόσφατα επεισόδια στον Καύκασο και, λίγο παλαιότερα, στην Γεωργία.

Η ισχυρή δύναμη του εθνικισμού ή της εθνοτικής φιλοδοξίας δεν εξηγεί μόνη της την εκρηκτική φύση των ισχυρισμών αυτοδιάθεσης. Σε δομικό επίπεδο, το ίδιο το δόγμα της αυτοδιάθεσης συμβάλλει στο γεγονός ότι, παραδοσιακά, επιλύθηκαν λίγες υπάρχουσες ή νέες συγκρούσεις.

Αντ' αυτού, τέτοιες συγκρούσεις φαίνονταν συχνά πέραν επιλύσεως. Γιατί το δόγμα της αυτοδιάθεσης παραδοσιακά έχει θεωρηθεί ως πρόταση «όλα-ή-τίποτα». Είναι αλήθεια ότι η αυτοδιάθεση έχει πολλά επίπεδα νοήματος. Αυτό περιλαμβάνει ένα δικαίωμα δημοκρατικής συμμετοχής για τα άτομα που μπορεί να προέλθει από το δόγμα της αυτοδιάθεσης, της αναγνώρισης ομαδικών δικαιωμάτων και ορισμένων πρόσθετων δικαιωμάτων για τις μειονότητες και για τους αυτόχθονες πληθυσμούς. Όμως στην ακραία πλευρά, σε ό,τι αφορά τη μονομερή απόσχιση, το δόγμα στην απλότητα και τη μονοδιάστατη εφαρμογή του οδηγεί στη σύγκρουση, αντί να συμβάλει στην επίλυσή του.

Εθνοτικές συγκρούσεις, αντιαποικιακοί αγώνες κι ο φόβος της «εξαφάνισης»

Οι παρατεταμένες εθνοτικές συγκρούσεις είναι «καθοδηγούμενες από την ταυτότητα», ως πολιτικοποίηση της ανάγκης αναγνώρισης, χειραφέτησης και διαφύλαξης της εθνικής ταυτότητας μιας εθνικής ομάδας, ιδανικά ως αναγνωρισμένο ανεξάρτητο κράτος, συμβιβαστικά με την αναγνώριση δικαιωμάτων αυτονομίας της σε ένα πολυεθνικό κράτος. Στον αρνητικό αντίποδα αυτής της ανάγκης (διεθνούς) προστασίας μέσα από την αναγνώριση ενός βαθμού αυτονομίας που εκτείνεται από τα μειονοτικά δικαιώματα έως την ανεξαρτησία, υποφώσκει ένα φοβικό σύνδρομο, ένας υποκείμενος «φόβος εξαφάνισης», που για τον πολύ Donald Horowitz - στην μνημειώδη μονογραφία του «Ethnic Groupsin Conflict» - αναπτύσσεται συνήθως από την εμπειρία της ύπαρξης μιας ευάλωτης εθνοτικής ομάδας που ζει με (πραγματικές ή μυθολογικές) αναμνήσεις δίωξης και σφαγής.

Στην μνημειώδη μονογραφία του «Ethnic Groups in Conflict», ο Donald Horowitz θεωρεί τον «φόβο της εξαφάνισης» ως καθοριστικό παράγοντα σε πιο καθυστερημένες ή οπισθοδρομικές εθνοτικές ομάδες σε εθνοπολιτικές αποικίες κι οι οποίες αντιστέκονται στον αντι-αποικιακό αγώνα της κυρίαρχης ομάδας και συχνά τάσσονται με τον αποικιακό κυβερνήτη, όπως είχαν πράξει οι Τουρκοκύπριοι στον ένδοξο αντιαποικιακό αγώνα της Κύπρου. Ο Χόροβιτς αναγνωρίζει αυτήν την φοβική αντίσταση να αποδεχτεί η υστερούσα εθνοτική ομάδα μια γρήγορη πρόοδο στην ανεξαρτησία από την αποικιακή κυριαρχία, σημειώνοντας τους φόβους των οπισθοδρομικών ομάδων ότι η πρώιμη απελευθέρωση θα οδηγούσε στο να κυριαρχηθούν από την προεξέχουσα εθνοτική ομάδα, η οποία είναι πάντοτε αυτή που διεξάγει τον απελευθερωτικό αγώνα.

Αντλώντας από ψυχαναλυτικές θεωρίες για τις ρίζες των εθνοτικών συγκρούσεων και της επιθετικότητας (όπως η Ανάλυση της Επιθετικότητας του Leonard Berkowitz), ο Χόροβιτς επισημαίνει ότι κάποιος μπορεί να χρησιμοποιήσει πιο κατάλληλα τον όρο «άγχος» εδώ, υποδηλώνοντας έναν παράλογο και αβάσιμο φόβο, «μιαν αγχωτική αντίληψη της οποίας η αντίδραση αντιπροσωπεύει μια «δυσανάλογη απόκριση στο εξωτερικό ερέθισμα». Ο Χόροβιτς προτείνει ότι για να κατανοήσουμε το πλαίσιο του άγχους από το οποίο προκύπτουν ακραίες απαιτήσεις εθνοτικών ομάδων σε πολύ διαιρεμένες κοινωνίες είναι αναγκαίο να καταστεί πιο κατανοητή η πολιτική συμπεριφορά τέτοιων κοινωνιών.

Μια γνώριμη για την Τουρκία ιστορία, αναγνωρίσιμη από τα θύματά της

Αρμένιοι με βαρύτητα και επιρροή, και με το ιστορικά κληροδοτημένο «άγχος» που επισημάναμε μόλις πιο πάνω, όπως ο εκδότης του περιοδικού «California Courier», Χαρούτ Σασουνιάν, διαβλέπουν και καταγγέλλουν μια εμμανή αντι-αρμενική πολιτική που ακολουθείται από το Αζερμπαϊτζάν και την Τουρκία και που εδώ πολλά χρόνια έχει αποκτήσει νέα ώθηση. Υπάρχει προϊστορία στην εχθρότητα του Αζερμπαϊτζάν κατά της Αρμενίας. Το 1921, υπό σοβιετική κυριαρχία, δύο περιοχές της Αρμενίας, το Ναχίσεβαν και το Αρζάχ, προσαρτήθηκαν παράνομα στο Αζερμπαϊτζάν, καθώς ο Ιωσήφ Στάλιν επέβαλε μια διαιρετική πολιτική ενάντια στην Αρμενία. Στην διάρκεια της σοβιετικής εποχής, το Αζερμπαϊτζάν ακολούθησε μια πολιτική εθνικών διακρίσεων και εθνοτικών εκκαθαρίσεων έναντι των Αρμενίων. Το 1991, όταν κατέρρευσε η ΕΣΣΔ, ο καθαρά αρμενικός πληθυσμός στο Αρζάχ (ο θύλακας του Ναγκόρνο Καραμπάχ) ανακήρυξε την ανεξαρτησία του και επέστρεψε στα προ-σοβιετικά σύνορα, όπως όλες οι άλλες εθνικές δημοκρατίες. Ωστόσο, το Αζερμπαϊτζάν εξακολουθεί να αρνείται να αποδεχτεί αυτό το γεγονός. Και τώρα, 30 χρόνια αργότερα, ξεκίνησε και πάλι μια στρατιωτική επίθεση στην Δημοκρατία του Αρζάχ.

Η νεο-οθωμανική αυτοκρατορεύουσα Τουρκία υποστηρίζει ανοιχτά τους ομοεθνείς της στο Αζερμπαϊτζάν: με απειλές, με τα φονικά της όπλα και προσλαμβάνοντας χιλιάδες τρομοκράτες από την Συρία για να πολεμήσουν στο πλευρό των Αζέρων. Υπάρχει σαφώς η διάσταση της «identity politics», της ιδεολογικής και με φρικτές γενοκτονίες εκφρασμένης εχθρότητας Τούρκων και Αζέρων κατά των Αρμενίων. Προστίθεται και η «αντικειμενική» διάσταση ενός διεκδικούμενου πολύφερνου οικονομικού αγαθού, του ενεργειακού πλούτου του Καυκάσου και των δρόμων ή διόδων προς την θαλάσσια εμπορία του, που κατέστησε και το Αφγανιστάν διαφιλονικούμενο διάδρομο εξαγωγής του, κι έφερε πολεμικές συγκρούσεις των υπερδυνάμεων για τον έλεγχό του.

Η Τουρκία ξαναβρέθηκε εκεί. Δεν έχει βέβαια ακόμη αναγνωρίσει την πρώτη γενοκτονία του 20ού αιώνα, την γενοκτονία των Αρμενίων, που διαπράχθηκε από αυτούς το 1915, και τώρα ακολουθεί τις ίδιες εγκληματικές πρακτικές τον 21ον αιώνα. Σήμερα, η διεθνής «ουδετερότητα» και ο θωπευτικός «κατευνασμός» προς την Τουρκία είναι ένα όπλο που δίνεται στα χέρια της, όχι χωρίς συνέπειες, αφού, αν τώρα η Τουρκία φτάσει στον Καύκασο, το επόμενο βήμα της θα στοχεύει στα Βαλκάνια και στην Ευρώπη. Όπως προειδοποιεί ο Χαρούτ Σασουνιάν: «Οι δυτικές χώρες έχουν το μερίδιο της ευθύνης τους στο θέμα της αλαζονικής στάσης της Τουρκίας. Εάν οι Ευρωπαίοι ενωθούν και σχηματίσουν ένα ενωμένο μέτωπο ενάντια στην Τουρκία, η Τουρκία δεν θα τολμήσει να φερθεί τόσο απερίσκεπτα. Νομίζω ότι οι χώρες που αισθάνονται την απειλή της Τουρκίας πρέπει να ενωθούν. Το σημαντικό μέρος του αραβικού κόσμου ήδη ενώνει τις δυνάμεις του ενάντια στην Τουρκία, επειδή συνειδητοποιεί ότι ο Ερντογάν για πολλά χρόνια εξαπατούσε τους Άραβες. Τώρα δεν αποκλείεται, ξεκινώντας από την Γαλλία, οι ευρωπαϊκές χώρες να λάβουν μια κοινή θέση έναντι της Τουρκίας».