H εθνοχειρουργική της διχοτόμησης

Μελετούσα κάνοντας το μεταπτυχιακό στη θεωρία των διεθνών συγκρούσεων, στην Αγγλία, για το βρετανικό «φάρμακο», τη θεραπευτική λύση της διχοτόμησης. Ήταν του Chaim Kaufmann η πιο ξεκάθαρη πρόταση για τις διχοτομικές λύσεις: «Πονάει λίγο στην αρχή, αλλά φέρνει διαρκή ειρήνη», η ουσία του επιχειρήματός του. Το ίδιο πρότεινε ο Τσώρτσιλ, από τα παρασκήνια στον Μάουντμπάτεν (Louis Mountbatten) για την Ινδία, κι ας αντέτεινε ο ειρηνιστής Γκάντι ότι η διχοτόμηση δεν φέρνει ή διασφαλίζει την ειρήνη, γεννά και διαιωνίζει την βία. Επιχείρημα που διεξοδικά παραθέτει η ινδή Rgha Kumar στην εισαγωγή της στο ‘‘Divided Countries, Separated Cities” (Chislaine Glasson Deshaumes – RadYvekocic, Oxford 2001) κάπου στα ράφια μου απέναντι, συμβιβαστείτε με ό,τι θυμάμαι από το φωτεινό αλλά πονεμένο της κείμενο για την ανθρώπινη γεωγραφία των διχοτομήσεων - τόσο βαθιά στο δικό μας πετσί στην Κύπρο, και από τους ίδιους χειρουργούς του Raj.

Τα ανακαλώ αυτά έχοντας παρακολουθήσει μια εξαίρετα εξιστορημένη ταινία για την διχοτόμηση της Ινδίας και του Πακιστάν το 1947. Τέσσερα προς 1 η αναλογία σε όλα, γη, τράπεζες, παραγωγικό δυναμικό, τραίνα, ακόμη κι οι δημόσιες βιβλιοθήκες, αν και ήταν δύσκολο να μοιραστούν οι τόμοι των εγκυκλοπαιδειών. Η μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμών στην ιστορία, στην βάση του θρησκεύματος, χωρίζοντας οικογένειες και ερωτευμένα ζευγάρια ακόμη. Ειρήνη; Δέκα έως 12 εκατομμύρια μετακινήθηκαν στον διαχωρισμό των δύο νεοδημιουργούμενων χωρών, μεταξύ 14-15 Μαΐου του 1947, δημιουργώντας ένα τεράστιο πρόβλημα προσφυγιάς, πείνας και λοιμών. Kαι, βέβαια, καθώς στο απότοκο του πετσοκόμματος της Γιουγκοσλαβίας τα νυστέρια μπήκαν μπρος για τις χειρουργικές επεμβάσεις στον Καύκασο, με χέρι εδώ και της έμπειρης στις διχοτομήσεις Τουρκίας.

Ινδία-Πακιστάν 1947

Ενάμισι με δύο εκατομμύρια οι νεκροί στις ταραχές της μετακίνησης των πληθυσμών, σε εμπόλεμη κατάσταση έκτοτε Ινδία και Πακιστάν, με κίνδυνο και πυρηνικού πια πολέμου, δικαιώνοντας τις προειδοποιήσεις του Γκάντι για τις διχοτομήσεις. Οι γραμμές του διαχωρισμού σχεδιάστηκαν στον χάρτη από τον Ράντκλιφ (Cyril Radcliff)), σε ένα τραπέζι, από άνθρωπο που ουδέποτε είχε πατήσει το πόδι του στην Ινδία και δεν ήξερε τίποτα γι' αυτήν. Έκτοτε, ‘‘καθαρή’’ λύση για τους δυνατούς, σχεδιαστές των χαρτών και της μοίρας των λαών, οι διχοτομήσεις έχουν καταστεί η πιο σταθερά πολύνεκρη αιτία εθνικών συγκρούσεων, αιματοχυσιών και μονιμότητας των προβλημάτων που επιχειρείται χειρουργικά να επιλυθούν 'μια για πάντα'».

«Ήμασταν πάντα ένας λαός, μας διαχώρισαν οι Βρετανοί ψυχικά με τις πονηρές πολιτικές τους, το έκαναν αδύνατο να ζήσουμε πια μαζί σε ειρήνη», εξηγεί σ’ ένα σημείο ο Γκάντι στην ταινία. Divide et impera, εξηγεί κι ο Νεχρού τη βρετανική αποικιακή πολιτική. Δοκιμασμένη παντού, αμετάλλακτη, πετυχημένη - για τους παγερούς χειρουργούς. Morituri vossalutant... Faciunt solitudinem, pacem apellant... Ερήμωση δημιουργούν, ειρήνη το αποκαλούν. Ο Τάκιτος. Ξέραν το κόλπο και παλαιότερες σιδηρές αυτοκρατορίες.

Απόσχιση και διχοτόμηση ως εργαλείο επίλυσης διαφορών: θεωρητικοί των διχοτομήσεων

Θεωρητικοί των εθνοτικών συγκρούσεων έχουν υποστηρίξει ότι ο φυσικός διαχωρισμός των εχθρικών ομάδων μπορεί να είναι η μόνη δυνατή λύση στον εμφύλιο πόλεμο. Υποστηρίζουν ότι χωρίς εδαφική διχοτόμηση και αναγκαστικές, αν χρειαστεί, μετακινήσεις πληθυσμών, ο πόλεμος μπορεί να τελειώσει σε πιθανή γενοκτονία. Άλλοι μελετητές έχουν υποστηρίξει ότι ο διαχωρισμός αντικαθιστά μόνο τον εσωτερικό με τον διεθνή πόλεμο, που δημιουργεί αντιδημοκρατικά διάδοχα κράτη, και επιγεννά τεράστια ανθρώπινη δυστυχία.

Πιο αναλυτικά, σε δύο άρθρα με σημαντική επιρροή ο Chaim Kaufmann ("When All Else Fails: Separation as a Remedy for Ethnic Conflicts, Ethnic Partitions and Population Transfers in the Twentieth Century," International Security 23:2 (Fall 1998), 120-156. Επίσης, International Security 23:3 (Winter 1998-99), 200-206) ανέπτυξε ένα σύνολο υποθέσεις σχετικά με την χρησιμότητα της εθνοτικής διχοτόμησης ως λύσης

στον εμφύλιο πόλεμο, με βάση τα επιχειρήματα του «επιθετικού ρεαλιστή» John Mearsheimer και του «θεωρητικού των πολέμων», Stephen Van Evera (Causes of War: Power and the Roots of Conflict, Cornell UP, 2001). Πριν από αυτούς, ένα πρώτο κύμα θεωρητικών απολογητών των διχοτομήσεων ως θεραπευτικής λύσης των εθνοτικών συγκρούσεων εξέτασαν πρώτα τα οφέλη και το κόστος της κατάτμησης των πολυεθνικών ενοτήτων. Μεταξύ των βαρέων βαρών θεωρητικών πρώτου κύματος ήταν ο πολύς Donald Horowitz (Ethnic Groups in Conflict, Βerkeley University, 1985), ο οποίος έγραψε ότι: «Εάν οι βραχυπρόθεσμες λύσεις είναι τόσο προβληματικές, εάν οι περιορισμοί στις καινοτόμους πολιτικές είναι πολλοί, εάν ακόμα και οι πιο μεγάλες φιλόδοξες προθέσεις χρειάζονται πολλές τοπικές αναπροσαρμογές, ίσως είναι λάθος να αναζητήσουμε τρόπους συμβίωσης μεταξύ των ανταγωνιστών. Εάν είναι αδύνατο για ομάδες να ζήσουν μαζί ετερογενές πολυεθνικό κράτος, ίσως είναι καλύτερο γι’ αυτούς να ζουν χωριστά σε περισσότερα από ένα ομοιογενή κράτη, ακόμα κι αν αυτό απαιτεί μεταφορά πληθυσμών. Ο εδαφικός διαχωρισμός των ανταγωνιστικών εθνικών ομάδων είναι μια επιλογή που συνιστάται όλο και περισσότερο όταν αλλοεθνείς ομάδες συγκεντρώνονται εδαφικά σε πολυεθνικά κράτη».

Θεωρητικοί της «θεραπευτικής» άποψης (remedial rights) για την απόσχιση την βλέπουν σαν μια έσχατη απάντηση στις πολιτικές διακρίσεων ή καταπίεσης από μέρους μιας κεντρικής κυβέρνησης, όπως και της εχθρότητας της κυρίαρχης (εθνικά) ομάδας ενάντια σε μια άλλη ομάδα ή συμπολίτες που βλέπουν στην απόσχιση όχι μόνο την απαλλαγή από περασμένες και παρούσες αδικίες και καταπιέσεις, αλλά και ως ευκαιρία για την δημιουργία ομοιογενούς κράτους που θα θέσει τέρμα στην καταπίεση της εν λόγω μειονότητας και στην σύγκρουση που οδήγησε στην απόσχιση.

Στην βιβλιογραφία των Διεθνών Σχέσεων ξεχωρίζει ο Chaim Kaufman με το ανενδοίαστο επιχείρημά του ότι οι εθνικές διαφορές καθιστούν τη επίλυση των εθνικών συγκρούσεων αδύνατη και ότι η διχοτόμηση κι ο φυσικός διαχωρισμός των ανομοιογενών πληθυσμών είναι η μόνη αποτελεσματική μέθοδος οριστικής και καθαρής επίλυσης. Η θέση του ωστόσο (έδειξαν εργασίες όπως του Σαμπάνη) πρoσκρούει σε στατιστικά στοιχεία που θέτουν εν αμφιβόλω ότι η διχοτόμηση αποτελεί την οριστική θεραπεία κι επίλυση εθνικών συγκρούσεων. Από την πλευρά του ο Ted Gurr, στο μνημειακό του έργο εξαντλητικής συλλογής εθνικών συγκρούσεων Minorities at Risk (Minorities at Risk: A Global View of Ethnopolitical Conflicts, Washington: U.S. Institute of Peace Press, 1993), όπου εξετάζει τις σχέσεις κρατών με τις μειονότητές των, διαλύει τα εγκαθιδρυμένα δόγματα για τον ντετερμινιστικό ρόλο που παγιωμένες πολιτισμικές διαφορές διαδραματίζουν στις εθνικές συγκρούσεις.

Τέλος, ο Donald Horowitz ορθώνει σοβαρά αντεπιχειρήματα στις θέσεις ότι οι αποσχίσεις δημιουργούν ομοιογενή κράτη χωρίς εθνικές συγκρούσεις και αντιπαλότητες, που συμπίπτουν με τα σύνορα του αποσχισθέντος πληθυσμού. Βασισμένος σε ενδελεχή εμπειρική εξέταση των εθνικών συγκρούσεων παγκόσμια, σημειώνει ότι σπάνια συναντώνται ομοιογενείς πληθυσμιακά περιοχές που να συμπίπτουν με τα σύνορα του αποσχισθέντος κράτους ή πολιτειακού μορφώματος, ενώ οι εύκολες λεκτικές διαβεβαιώσεις για «σεβασμό των μειονοτικών δικαιωμάτων» στο αποσχισθέν κρατίδιο απλώς κρύβουν την αδυναμία ή καν την έλλειψη πρόθεσης να επιτευχθούν τέτοιοι εύηχοι σκοποί. Αντίθετα, η αναπαραγωγή των ίδιων τακτικών μειονοτικής καταπίεσης στα νέα, μικρότερα κράτη είναι μάλιστα και πιο πιθανή, αφού η αποσχισθείσα εθνική ομάδα έχει εξέλθει από την μακρά εμπειρία τέτοιας καταπίεσης, προσβλέποντας στο «δικό» τους κράτος.

Απαντώντας στον Chaim Kaufman, ο Horowitz παρατηρεί ότι η διχοτόμηση, αντίθετα, απειλεί να μετατρέψει μια εσωτερική εθνοτική διαφορά σε ένα πιο επικίνδυνο διεθνές πρόβλημα, καθώς τις αντιμαχόμενες εθνικές ομάδες χωρίζει τώρα ένα διεθνές κρατικό σύνορο. Επίσης, το δικαίωμα, ή το όραμα της απόσχισης (κι εδώ σκεφθείτε ντεκτασικές αδιαλλαξίες) ενισχύει τα φανατικά μέλη των εθνικών ομάδων κι υπονομεύει τις πιο διαλλακτικές προσεγγίσεις ομάδων για εσωτερικό, συνταγματικό διακανονισμό μέσα από παραχώρηση εξουσιών αυτοδιακυβέρνησης ή ομοσπονδιακές συνταγματικές ρυθμίσεις συνεταιρικής δημοκρατίας.

Εξάλλου, αν υπάρχει ένα καθολικώς αναγνωρισμένο δικαίωμα για απόσχιση, τούτο θα σκληρύνει τόσο τις διεκδικήσεις της μειονοτικής ομάδας για εδαφικό διαχωρισμό όσο και, αμυντικά, την αντίδραση της κυρίαρχης ομάδας που διαβλέπει με ανησυχία τις αυξημένες πιθανότητες η τοπική αυτονομία ή ομοσπονδία να εξελιχθεί σε απόσχιση, σαν «συνταγματική υποδομή της απόσχισης» (όπως έβλεπε τις τουρκοκυπριακές διεκδικήσεις για ομοσπονδία ο Μακάριος). Έτσι να σκληρύνουν κι οι ανοχές της κεντρικής κυβέρνησης σε εσωτερικές συνταγματικές ρυθμίσεις, με όξυνση των αντιδράσεών της στα αυτονομιστικά αιτήματα των μειονοτήτων της.

Από αυτήν την εποπτική γωνία, η αναγνώριση ενός καθολικού δικαιώματος απόσχισης είναι άκαιρη και αντιπαραγωγική, αφού όλο και περισσότερες πολυεθνικές χώρες για την ώρα προσβλέπουν σε εσωτερικές, πολυπολιτισμικές και πολυαδικές συνταγματικές (ομοσπονδιακές, συνεταιρικής δημοκρατίας ή ενσωματικές) ρυθμίσεις για να διευθετήσουν ειρηνικά τις κεντρόφυγες εθνικές και πολιτισμικές τάσεις και οράματα ομάδων του πληθυσμού των. Δεδομένου του μεγάλου αριθμού πολυεθνικών κρατών και της επικίνδυνης προοπτικής ενός ντόμινο αποσχίσεων, που θα είναι υπονομευτικό και της ίδιας της αρχής της δημοκρατίας, η οποία προϋποθέτει την συνέχεια και σταθερότητα του «δήμου» για να ευδοκιμήσει, έμφασις πρέπει να δίδεται στην ενθάρρυνση και διευκόλυνση συνταγματικών ρυθμίσεων και όχι στον πολλαπλασιασμό των στρατηγικών «εξόδου» από το ενιαίο κράτος.

Εν κατακλείδι, η απόσχιση κι η διχοτόμηση, σύμφωνα με τα επιχειρήματα του Horowitz, όπως αυτά αντανακλούν άλλωστε την διεθνή εμπειρία, αντί να καθησυχάζει τις εθνικές συγκρούσεις, μάλλον είναι καταδικασμένη να τις διαιωνίζει και να τις αναπαράγει ως διεθνές μάλιστα πρόβλημα. 40.000 Τούρκοι στρατιώτες στην Κύπρο, μια από τις πιο στρατιωτικοποιημένες περιοχές του κόσμου, είναι απόδειξη ότι η επιχειρηθείσα αλυτρωτική απόσχιση των Τουρκοκυπρίων, με την τουρκική εισβολή, δεν έφερε την «ειρήνη», αλλά την μονιμοποίηση μιας ένοπλης αντιπαράθεσης, «pax armee», πολύ εύθραυστης και κυοφορούσας πάντα τρομερούς κινδύνους για την διεθνή ειρήνη.

*Φιλόσοφος, συγγραφέας