Το αμερικανικό όνειρο που έγινε εφιάλτης

O αμερικανικός λαός παλεύει να εξέλθει από την εκλογική διαδικασία ανάδειξης του νέου Προέδρου των ΗΠΑ βαριά διχασμένος και προβληματισμένος. Τα όσα τραγελαφικά διαδραματίστηκαν τις μέρες που μας πέρασαν, με κατηγορίες για καλπονοθεία, ταραχές σε διάφορες πολιτείες και λογοκρισία, αφήνουν ένα βαθύ τραύμα στο δημοκρατικό αίσθημα των Αμερικανών, που δύσκολα θα επουλωθεί τα επόμενα χρόνια. Οι σημερινές ΗΠΑ δεν θυμίζουν σχεδόν καθόλου τη χώρα εκείνη, η οποία αναγεννήθηκε από τους ιδρυτικούς πατέρες του αμερικανικού έθνους. Της χώρας εκείνης που οικοδομήθηκε πάνω στις αρχές και αξίες της δημοκρατίας, της ελευθερίας και του κράτους δικαίου, όπου οι ιδρυτές της εμπνεύστηκαν από τις διδαχές της κλασικής Ελλάδας και της Ρώμης, ως δάνειο φυσικά από την Αναγέννηση. Εκατόν περίπου χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του μνημειώδους έργου του Όσβαλντ Σπένγκλερ «Η παρακμή της Δύσης», τα σημάδια κόπωσης της σημερινής Υπερδύναμης είναι κάτι περισσότερο από ορατά. Η ιδεολογική παρακμή έχει μολύνει όλο το σώμα της κοινωνίας και των θεσμών των ΗΠΑ, που για να βρουν τον προσανατολισμό τους θα πρέπει να αναζητήσουν πλέον το φάρμακο στις ελληνο-ρωμαϊκές ιδέες με τις οποίες εμποτίστηκαν, αν θέλουν να διαδραματίζουν κάποιο ρόλο στη διεθνή πολιτική σκηνή τού αύριο.

Πόλεις-κράτη και πολιτείες

Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ένα περίπλοκο κυβερνητικό και εκλογικό σύστημα. Ακρογωνιαίος λίθος αυτού του συστήματος είναι η δημοκρατία, στην οποία η απόλυτη εξουσία πηγάζει από τον ίδιο τον λαό, για τον λαό. Όχι η άμεση δημοκρατία όπως αυτή εφαρμόστηκε τον 5ον αιώνα π.Χ. για λίγα χρόνια στην Αρχαία Ελλάδα, αλλά η έμμεση δημοκρατία.

Μετά το τέλος του αιματηρού εμφυλίου και την κήρυξη της ανεξαρτησίας από την Αγγλία το 1776, οι ιδρυτές των Ηνωμένων Πολιτειών είχαν μια μοναδική ευκαιρία να δημιουργήσουν μια κυβέρνηση της επιλογής τους. Έτσι, λοιπόν, αναζήτησαν τα καλύτερα θεωρητικά και φιλοσοφικά μοντέλα διακυβέρνησης στην ιστορία της ανθρωπότητας. Οι ιδρυτικοί πατέρες των ΗΠΑ, που ανέλαβαν το μεγάλο εγχείρημα της οικοδόμησης της νέας κυβέρνησης των ΗΠΑ, στάθηκαν κυρίως στο ρωμαϊκό μοντέλο, αλλά και το δημοκρατικό μοντέλο αυτοδιοίκησης της αρχαίας Ελλάδας.

Οι ίδιοι απέφυγαν να διαλύσουν τα αποικιοκρατικά σύνορα των 13 αποικιών που υπήρχαν στην ανατολική ακτή, έτσι ώστε κάθε περιφέρεια να μπορεί να κυβερνάται σε τοπικό επίπεδο, με μια εθνική κυβέρνηση να ενεργεί και να εποπτεύει ως κυρίαρχη Αρχή πάνω στις υπόλοιπες. Αυτές οι 13 αποικίες θα γίνονταν αργότερα οι πρώτες πολιτείες της νεοσύστατης χώρας.

Παράλληλα, οι ελληνικές πόλεις-κράτη είχαν σύνολα κανόνων, με τους οποίους οι άνθρωποι ζούσαν με σεβασμό και νόμους τους οποίους έπρεπε να υπακούουν. Στην αρχαία Ελλάδα η ιδέα του κράτους δικαίου και της ελευθερίας προήλθε από την πίστη του φιλόσοφου Αριστοτέλη στον φυσικό νόμο-δίκαιο. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος αναγνώριζε την ύπαρξη μιας ανώτερης δικαιοσύνης στη φύση που παρείχε ορισμένα ουσιώδη δικαιώματα, τα οποία επιχείρησε να κωδικοποιήσει στους νόμους που έγραψαν οι άνθρωποι. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι οι άνθρωποι πρέπει να ευθυγραμμιστούν με αυτόν τον φυσικό νόμο με τρόπο που να διέπει την ηθική τους.

Κράτος δικαίου και Σύνταγμα

Στις Ηνωμένες Πολιτείες σήμερα (όπως και στην Ευρώπη γενικότερα), το κράτος δικαίου είναι μια αρχή που διασφαλίζει ότι όλοι οι νόμοι είναι προσβάσιμοι στον λαό, εφαρμόζονται ανεξάρτητα χωρίς διακρίσεις, και τηρούν τη διεθνή ηθική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το κράτος δικαίου είναι σημαντικό διότι επιτρέπει σε όλα τα άτομα και τους θεσμούς (συμπεριλαμβανομένης της ίδιας της κυβέρνησης) να λογοδοτούν για τις πράξεις τους. Συμφωνώντας να ακολουθήσουν το κράτος δικαίου, οι Ηνωμένες Πολιτείες κρατούσαν τα ηνία στην αποτροπή κατάχρησης της εξουσίας από ηγέτες που θα μπορούσαν να ενεργήσουν σαν να υπερισχύουν του νόμου. Αυτό το τελευταίο στοιχείο είναι κάτι που κινδυνεύει να απολέσει σήμερα η παγκόσμια υπερδύναμη, καθώς ο τρόπος και τα ήθη των προηγούμενων κυβερνήσεων, και ιδιαίτερα η διακυβέρνηση Τραμπ, αφήνουν πλέον μιαν άσχημη «κληρονομία» στους επόμενους προέδρους.

Μια άλλη σημαντική αρχαία ελληνική έννοια, που επηρέασε τον σχηματισμό της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών, ήταν το γραπτό σύνταγμα. Ο Αριστοτέλης, ή πιθανώς ένας από τους μαθητές του, συνέταξε την «Αθηναίων Πολιτεία» και τους νόμους πολλών άλλων ελληνικών πόλεων-κρατών (Ο μοναδικός πάπυρος του έργου βρέθηκε σε τέσσερεις κυλίνδρους στη περιοχή της Ερμούπολης της Άνω Αιγύπτου το 1879 και εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1891 από τον Φρέντερικ Κένυον). Επί της ουσίας, η «Αθηναίων Πολιτεία», που πιστεύεται ότι γράφτηκε μεταξύ 330-322 π.Χ., περιγράφει μεταξύ άλλων το πολιτικό σύστημα της αρχαίας Αθήνας. Ο Διογένης ο Λαέρτιος ισχυρίζεται ότι ο Αριστοτέλης είχε αναθέσει στους μαθητές τη συγγραφή 158 συνταγμάτων των ελληνικών πόλεων, συμπεριλαμβανομένου ενός συντάγματος της Αθήνας. Το Σύνταγμα των ΗΠΑ λειτουργεί ως ο ανώτατος νόμος της χώρας και καθορίζει τα δικαιώματα των πολιτών, όπως το δικαίωμα στην ελευθερία του λόγου ή το δικαίωμα σε δίκη από ενόρκους. Σήμερα, το Σύνταγμα των ΗΠΑ εξακολουθεί να αναφέρεται τακτικά στο Σύνταγμα ως τον ανώτατο νόμο επί της Γης που επιβάλλεται από το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ.

Η μόρφωση των ιδρυτικών πατέρων

Σύμφωνα με τον Μπερνάρντ Μπέιλι στο έργο του «The Ideological Origins of the American Revolution», το παράδειγμα της πρώιμης αμερικανικής συνταγματικής και πολιτικής ανάπτυξης βασίστηκε σε επιρροές από πολιτικούς φιλόσοφους του δέκατου όγδοου αιώνα. Πράγματι, η σύγχρονη πολιτική βοήθησε στην ίδρυση των Ηνωμένων Πολιτειών, ωστόσο, η συνεισφορά από την κλασική αρχαιότητα θα ήταν άδικο να παραμείνει περιθωριοποιημένη ως επιφανειακή.

Οι εξέχοντες ιδρυτές πατέρες της Αμερικής, όπως ο Τζον Άνταμς και ο Τόμας Τζέφερσον, είχαν σε βάθος κατανόηση της κλασικής αρχαιότητας. Για παράδειγμα, ο Δαυΐδ Μπεντερμάν στο «The Classical Foundations of the American Constitution» υποστηρίζει ότι οι Framers (Iδρυτικοί Πατέρες του Αμερικανικού Συντάγματος) επηρεάστηκαν ουσιαστικά από την αρχαία ιστορία και πολιτική θεωρία λόγω της εκπαίδευσής τους, της διαθεσιμότητας κλασικών κειμένων και του κλασικού και σύγχρονου κοινούς ενδιαφέροντος για δημοκρατικές αξίες.

Από διαφορετική οπτική γωνία, ο Γκόρντον Γουντ, ένας εξέχων μελετητής της ιστορία της πρώιμης Αμερικής, υποστηρίζει ότι η κλασικές αναφορές και ρήσεις ήταν μέρος των Αμερικανών επαναστατών του κόμματος των Whigs, που πίστευαν ότι η κύρια πηγή του δημοκρατισμού ήταν η κλασική αρχαιότητα. Ο Γουντ υποστηρίζει ότι οι κλασικές αναφορές εδραιώθηκαν βαθιά στην πρώιμη αμερικανική κοινωνία από τα ονόματα που πατριώτες του Whig χρησιμοποίησαν σε κλασικές αναφορές στα φυλλάδια των αποικιών, ελληνικές και λατινικές φράσεις και την αξιοποίηση μορφών της κλασικής αρχαιότητας ως ένδειξης και πιστοποίησης της επαναστατικής γραφής που χρησιμοποιήθηκαν για τη βελτίωση των επιχειρημάτων των Αμερικανών πατριωτών.

Κλασικά ηρωικά χαρακτηριστικά, όπως η αυτοσυγκράτηση, το θάρρος, η αξιοπρέπεια και η ελευθερία χρησιμοποιήθηκαν για να αναδείξουν τον Τζορτζ Ουάσιγκτον στην κορυφή της αμερικανικής εξουσίας πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την Επανάσταση. Όπως έγραψε ο Έντμουντ Πέντλετον για την 5 Σύμβαση της Βιρτζίνια του 1776, «οι Αμερικανοί «προχώρησαν στα δημοκρατικά εδάφη της Ελλάδας και της Ρώμης».

Βίβλος και Μέγας Αλέξανδρος

Η Βίβλος και τα κείμενα της κλασικής αρχαιότητας ήταν τα κύρια εκπαιδευτικά εργαλεία που διατέθηκαν στους άντρες, όπως ο Τζέιμς Μάντισον, ο Τζον Άνταμς, ο Τόμας Τζέφερσον μεταξύ άλλων. Ο Τζέιμς Μάντισον γνώριζε τα Λατινικά και τα Ελληνικά, όπως οι περισσότεροι μορφωμένοι άντρες εκείνη την εποχή, αλλά γνώριζε επίσης και εβραϊκά. Εκτός της επίσημης εκπαίδευσης, Άνταμς και Τζέφερσον διάβαζαν κλασικούς συγγραφείς στα πρωτότυπα ελληνικά για ευχαρίστηση.

Ο Τζορτζ Ουάσινγκτον, ένας λιγομίλητος άντρας με λίγη εκπαίδευση, έδειξε μια εκλεπτυσμένη άποψη των κλασικών σε επιστολές προς τον Γάλλο Ζιλμπέρ ντυ Μοτιέ ντε Λα Φαγιέτ (ο Λα Φαγιέτ διετέλεσε καθοριστικό ρόλο στο πλευρό των Αμερικανών κατά τη διάρκεια του πολέμου ανεξαρτησίας τους ενάντια στη βρετανική αποικιοκρατία). Ο Ουάσινγκτον, συγκεκριμένα, του έγραψε: «Ο Μέγας Αλέξανδρος λέγεται ότι ήταν συναρπασμένος με τα ποιήματα του Ομήρου και θρηνούσε για το γεγονός ότι δεν είχε μια αντίστοιχη Μούσα για να γιορτάσει τις πράξεις του».

Κλασικές σπουδές στα Πανεπιστήμια

Ενώ τα αμερικανικά κολέγια ήταν μικρότερα και είχαν λιγότερη χρηματοδότηση από τα πανεπιστήμια της Μεγάλης Βρετανίας και της Ευρώπης, προσπάθησαν να διδάξουν τα προγράμματα σπουδών που χρησιμοποιήθηκαν στην πρώην μητρική τους χώρα. Για παράδειγμα, ο σκοπός του εκπαιδευτικού προγράμματος στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, στη Μεγάλη Βρετανία, ήταν μια μελέτη γραμματικής, ρητορικής, λογικής, αριθμητικής, αστρονομίας και μουσικής. Το πρόγραμμα σπουδών επικεντρώθηκε επίσης στη φυσική, ηθική και διανοητική φιλοσοφία. Έτσι παρομοίως , σε κολέγια στην Αμερική όπως το Yale και το Princeton, τονίστηκε η σύνθεση της Λατινικής και της Ελληνικής, τα μαθηματικά, η φυσική φιλοσοφία και οι κλασικές σπουδές για τους φοιτητές στο πρότυπο του Cambridge.

Μεταξύ των κλασικών εννοιών που είναι εγγεγραμμένες στο Σύνταγμα είναι τα δόγματα της μεικτής συνταγματικής διακυβέρνησης και του διαχωρισμού των εξουσιών. Το μεικτό σύνταγμα αναφερόταν στον συνδυασμό δημοκρατικών, μοναρχικών και αριστοκρατικών στοιχείων που συνυπήρχαν στην αρχαία Ρώμη και την Αρχαία Ελλάδα. Ο Τζον Άνταμς επικρότησε προσωπικά την έννοια των μεικτών κυβερνήσεων στην αρχαία Ρώμη και την Ελλάδα, καθώς και στην αρχαία Καρχηδόνα, στην υπεράσπισή του για σύνταξη συστήματος διακυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Ο Άνταμς ισχυρίστηκε ότι όλες οι καλύτερες κυβερνήσεις του αρχαίου κόσμου είχαν έναν συνδυασμό μοναρχικής, δημοκρατικής και αριστοκρατικής διακυβέρνησης και προσωπικά επικρότησε τον Κικέρωνα στο πλαίσιο αυτό. Άλλες αρχαίες πηγές που υιοθετήθηκαν από τους Ιδρυτές Πατέρες ήταν ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και ο Πολύβιος.

Καταληκτικά, από τα συγγράμματα της κλασικής αρχαιότητας η σημερινή Αμερική κατέληξε να σέρνεται, δυστυχώς, από τα διάφορα μανιφέστα των Black Lives Μatters, τον νεο-εποχίτικο πνευματικό τσαρλατανισμό και την πολιτική κορεκτίλα του δικαιωματισμού. Υπάρχει, άραγε, δρόμος επιστροφής;

*Λεζάντα φωτογραφίας: John J. Bartlett, «Η Αμερική καθοδηγείται από τη Θεά Σοφία». Αλληγορική παράσταση των Ηνωμένων Πολιτειών, που απεικονίζει την ανεξαρτησία και την ευημερία τους, 1815, Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου.