Ο Γιώργος Χατζηκωστής και η Πάφος

Ο συγγραφέας Γιώργος Χατζηκωστής ανήκει δικαιωματικά στην εκλεκτή εκείνη ομάδα των στιβαρών εκπαιδευτικών και λογίων, οι οποίοι, παράλληλα και ταυτόχρονα με την πλούσια εκπαιδευτική και κοινωνική τους δράση, έχουν αφήσει σπουδαίο συγγραφικό έργο, που αναδεικνύει την πνευματική-ιστορική φυσιογνωμία της Κύπρου και παρέχει δείκτες πορείας σε όσα αφορούν τον πολιτισμό και τις αξίες τής μεγάλης και πλούσιας πνευματικής μας παράδοσης. Σε αυτήν την ομάδα συγκαταλέγονται ο Λοΐζος Φιλίππου, ο Κυριάκος Χατζηιωάννου, ο Κώστας Προυσής, ο Πασχάλης Πασχαλίδης, ο Βάσος Καραγιώργης, ο Αντρέας Φυλακτού κ.ά.

Γερά καταρτισμένος φιλόλογος και ακάματος συγγραφέας έχει συμβάλει τα μέγιστα, με το πολύπτυχο έργο του, στη μελέτη και τον εμπλουτισμό της διαχρονικής πνευματικής πολιτιστικής μας παράδοσης, με μια υπεύθυνη πάντοτε στάση απέναντι στα εκπαιδευτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δρώμενα του τόπου και με μια γονιμότατη, πυκνή εκδοτική παρουσία που ξεκινά από τα πρώτα χρόνια της Κυπριακής Δημοκρατίας και συνεχίζεται αδιάπτωτα έως τις μέρες μας.

Ο Γιώργος Χατζηκωστής κουβαλά μέσα του έναν ιστορικό και ταυτόχρονα, πίσω απ’ τα κίνητρα και στις εκβολές του λόγου του, διαπιστώνουμε έναν λάτρη της ελληνικής πνευματικής και γλωσσικής μας παράδοσης, αλλά και έναν συνειδητό και άγρυπνο κοινωνικό παρατηρητή, έναν σοφό δάσκαλο. Η αγάπη του για τον τόπο και η φιλοκαλική αναζήτηση είναι οι δημιουργικοί μοχλοί όλων των έργων του, στων οποίων τον πυρήνα και το ξεδίπλωμα υπάρχει ένας έντονος προβληματισμός και η επιδίωξη της προσωπικής αλλά και της εθνικής αυτογνωσίας.

Κάτι που τον ξεχωρίζει είναι η πολυμέρεια και το πολυσχιδές στη θεματική και τις προσεγγίσεις του. Είναι ταυτόχρονα ιστορικός, μελετητής και ερευνητής, βιογράφος, δοκιμιογράφος, ταξιδιωτικός συγγραφέας, μεταφραστής και συν τοις άλλοις ένας άριστος και ευχάριστος αφηγητής.

Η ιστορία και η ανθρωπογεωγραφία της Πάφου

Tο μέχρι σήμερα δημοσιευμένο έργο του αριθμεί πενήντα τρία τόσα βιβλία, μερικά από τα οποία έχουν κυκλοφορήσει και σε δεύτερη έκδοση. Από την πλουσιότατη αυτή συγκομιδή του συγγραφέα μας επέλεξα να ασχοληθώ κάπως πιο λεπτομερώς με όσα βιβλία αφορούν τη γενέτειρά του Πάφο, τα οποία είναι ουκ ολίγα. Είναι δε τούτο φυσικό, αφού η Πάφος είναι ο τόπος όπου έζησε τα παιδικά και νεανικά του χρόνια, σε αυτήν την πόλη διαμορφώθηκε ο χαρακτήρας του και πήρε τα πρώτα πνευματικά ερεθίσματα και μαθήματα ζωής.

Αποτελούν όλα αξιανάγνωστα και πολύ ενδιαφέροντα βιβλία. Παρέχουν την ανθρωπογεωγραφία σε συνδυασμό με την ιστορία της πόλης της Πάφου, γραμμένα με στέρεα δομή, ακρίβεια, σαφήνεια και γλαφυρότητα. Αρκετές σελίδες που αναφέρονται στην Πάφο του χθες χαρακτηρίζονται από δύναμη περιγραφής και λυρισμό.

Τα βιβλία αυτά με χρονολογική σειρά της έκδοσής τους είναι τα εξής:

«Ευαγόρας Παλληκαρίδης, ο ήρωας και ο ποιητής», 1965,

«Ώρες της Πάφου», 1969,

«Το λογοτεχνικό έργο του Ευαγόρα Παλληκαρίδη», 1973,

«Οι Παλαμικές γιορτές της Πάφου», 1973,

«Γράμματα από το βαλκανικό μέτωπο», 1982 και β΄ έκδ. 2012,

«Πάφιοι της αρχαιότητας», 2002,

«Ταξίδι στη μνήμη», 2009,

«Η Πάφος του χτες», 2011,

«Σωτηράκη Μαρκίδη. Τα ευρεθέντα», 2 τόμοι, 2014 και 2017,

«Διακριθέντες Πάφιοι του εικοστού αιώνα», 2017.

Η θυσία του Ευαγόρα Παλληκαρίδη

Μόλις μερικά χρόνια από τη θυσία του ήρωα και ποιητή Ευαγόρα Παλληκαρίδη, στα 1965, ο συγγραφέας μας προέβη στην έκδοση του βιβλίου με τίτλο «Ευαγόρας Παλληκαρίδης, ο ήρωας και ο ποιητής». Στο βιβλίο αυτό, που είναι εικονογραφημένο κατάλληλα από τον ζωγράφο Μίκη Φιλιππίδη, ο Χατζηκωστής, αφού έχει προτάξει μια εκτενή εισαγωγή για τον βίο, τη δράση και τη μεγάλη θυσία του Ευαγόρα, στο δεύτερο μέρος κάνει μια ευρύτατη ανθολόγηση από τα ποιήματα και πεζά του, ενώ σε ένα τρίτο μέρος παραθέτει ποιητικά και άλλα κείμενα που έχουν γραφεί για εκείνον. Παραθέτω ένα μικρό απόσπασμα από τις τελευταίες δραματικές στιγμές της ζωής του ήρωα, λίγο πριν από την εκτέλεσή του με απαγχονισμό στις Κεντρικές Φυλακές της Λευκωσίας:

«Στις 12 Μαρτίου, ημέρα Τρίτη, στις 11 το πρωί, ο πατέρας έφτασε στις Κεντρικές Φυλακές της Λευκωσίας για να δει το παιδί του. Τον οδήγησαν στα κελιά των μελλοθανάτων (….).

─ Μη λυπάσθε καθόλου και μην κλαίτε! Μη νομίζετε ότι θα υποφέρω. Για μένα ο θάνατος είναι ζήτημα δύο λεπτών. Εξάλλου, δεν έπαυσα να ελπίζω στον Θεό που είναι παντοδύναμος.

»Τους μίλησε ύστερα πως ο αξιωματικός των Φυλακών τού ανακοίνωσε ότι θ’ απαγχονιζόταν την αυγή της Πέμπτης. Κι αυτός του απάντησε πως είναι έτοιμος για την αγχόνη. Κι όταν ο αξιωματικός τον ρώτησε ποια ήταν η τελευταία του επιθυμία, είπε πως τίποτε δεν θέλει. Στο τέλος τους αποχαιρέτησε λέγοντάς τους: ‘‘Ορκίστηκα να πεθάνω για την πατρίδα μου και ετήρησα τον όρκο μου!’’.

»Ο πατέρας, οι άλλοι συγγενείς, θέλουν να του σφίξουν το χέρι, να τον αγκαλιάσουν, να τον φιλήσουν για τελευταία φορά, μα τους είναι αδύνατο. Χοντρά κιγκλιδώματα τους χωρίζουν…».

Το βιβλίο «Ώρες της Πάφου», 1969, συντίθεται από τέσσερα εκτενή κείμενα, με τα οποία καλύπτονται ιστορικές περίοδοι της Πάφου από τους μυθικούς ζερόνους ώς τον προηγούμενο αιώνα. Η λέξη «ώρες» μάς παραπέμπει στον Όμηρο και τον Παπαδιαμάντη, καθώς και στον μύθο της γέννησης από τα κύματα της θεάς της Ομορφιάς, οπότε ήρθαν οι Ώρες να την προϋπαντήσουν.

Τα τέσσερα κείμενα που απαρτίζουν τον μικρό αυτό τόμο είναι τα εξής: «Η Αφροδίτη στην Πάφο», «Ο βασιλιάς Κινύρας», «Η Νέα Πάφος» και «Το Κτήμα». Στέκομαι στο τελευταίο, παραθέτοντας δύο μικρές παραγράφους, τις οποίες χαρακτηρίζει η περιγραφική ικανότητα και ο λυρισμός του συγγραφέα:

«Αλλά το Κτήμα απολαμβάνει και μια θέα μοναδική. Από του Μουσαλλά, μιας κυκλικής εξέδρας που μοιάζει με πολυθρόνα, το βλέμμα πλανιέται πάνω από τη Νέα Πάφο κι αγκαλιάζει ένα πανόραμα από τα πιο υποβλητικά. Ανάμεσα στη σειρά των διακριτικών λόφων της Τσάδας, που προβάλλονται κατά Βορρά, τις πρασινάδες της χρυσαφιάς κοιλάδας, που εκτείνεται στ’ ανατολικά, και στο ασημένιο πέταλο που ανοίγεται κατά τα δυτικά, αποτελεί μια γωνιά με αξεπέραστη γοητεία.

»Ο εξώστης αυτός, καθώς μοιάζει με την πλώρη ενός καραβιού, που ταξιδεύει στον ωκεανό των αιώνων, προκαλεί τον στοχασμόː Κάτω από το πλάτωμά του παρελάσανε ο ένας μετά τον άλλο οι Έλληνες της Τροίας και της Αιγύπτου των Πτολεμαίων, οι Πέρσες, οι Ρωμαίοι, οι Σαρακηνοί, οι Φράγκοι, οι Γενουάτες, οι Βενετοί, οι Τούρκοι, οι Άγγλοι. Παρά τα ερείπια τα σκορπισμένα γύρω από τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο, παρά τις μελαγχολικές απηχήσεις του παρελθόντος, το τοπίο αποπνέει τη γλυκύτητα που σε καλεί σε φιλοξενία. Μπροστά στ’ απομεινάρια των μνημείων, που αποδίδουν τον ρυθμό των ιστορικών κατακτήσεων και τις επιπτώσεις των καλλιτεχνικών επιδράσεων, υψώνεται η απογοητευτική ματαιότητα του χαμένου μεγαλείουː

combine peu le vert dure a la ta cime!

(ω, φτωχή δόξα της ανθρώπινης δύναμης,

πόσο λίγο κρατάει η άνοιξη στην κορφή σου!)».

Στην ίδια ομάδα των βιβλίων για την Πάφο ανήκει και το έργο του με τίτλο «Το λογοτεχνικό έργο του Ευαγόρα Παλληκαρίδη», το 1970. Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται η λογοτεχνική δημιουργία του νεαρού ήρωα. Παρατίθενται τα ποιητικά είδη στα οποία έγραψε, η τεχνική τους, οι πηγές της έμπνευσής του, καθώς και οι μικρής έκτασης πρόζες και τα πεζά του.

Το έργο αυτό του Παλληκαρίδη εκπροσωπεί και μαρτυρεί το βαθύτερο πνεύμα του απελευθερωτικού εκείνου αγώνα, στον οποίο επιδόθηκε με αυτοθυσία ο ελληνικός κυπριακός λαός.

Ακολουθεί το έργο με τίτλο «Οι Παλαμικές γιορτές της Πάφου», 1973, στο οποίο γίνεται συστηματική παρουσίαση των εκδηλώσεων για τον ποιητή Κωστή Παλαμά, οι οποίες πραγματοποιούνται στην Πάφο, με αρχή τον εορτασμό των πενήντα χρόνων του ποιητικού έργου του Παλαμά (1936), την κορύφωση των εορτασμών (1949-1952) και τη συνέχειά της που μένει αδιάπτωτη. Παρεμφερώς σημειώνεται ό,τι άλλο έχει συνδεθεί με τις γιορτές αυτές, καλλιτεχνικό, ιστορικό, εθνικό.

Παιδική ηλικία και αναμνήσεις

Συνέχεια και συμπλήρωση των «Ωρών της Πάφου», που έχει προαναφερθεί, αποτελεί το βιβλίο «Η Πάφος του χτες», το οποίο εκδόθηκε αρκετά χρόνια αργότερα, στα 2011.

Σε αυτό το βιβλίο ο συγγραφέας ξεδιπλώνει με νοσταλγική διάθεση τις αναμνήσεις του από τη ζωή των παιδικών του χρόνων στην Κάτω Πάφο και το Κτήμα κατά την πρώτη πεντηκονταετία του περασμένου αιώνα. Παρουσιάζεται, όπως σημειώνει ο ίδιος, ο κόσμος της Πάφου τη δεκαετία του 1940 και του 1950ː η φύση, οι άνθρωποι, οι δραστηριότητες, τοπικά και ευρύτερα γεγονότα που επηρεάζουν τη ζωή των κατοίκων της, οι πολιτιστικές και άλλες εκδηλώσεις, συγκεκριμένα πρόσωπα και συμβάντα. Προβάλλεται ένας κόσμος που έβγαινε κατ’ ευθείαν από την Παράδοση, με όλα τα στοιχεία των χαρακτηριστικών και της κοινωνικής δομής του.

Παραθέτω δύο μικρά χαρακτηριστικά αποσπάσματα:

«Απέναντι από το αρχαίο θέατρο, προβάλλει το μικρό εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας, μέσα στο πράσινο τεράστιων τρεμιθιών, κάτω από τις οποίες οι πιστοί που δεν χωρούσαν στο εκκλησάκι παρακολουθούσαν τον εσπερινό και τη λειτουργία στη γιορτή της αγίας, στην καρδιά του καλοκαιριού, στις 17 Ιουλίου. Στην εικόνα της η Αγία Μαρίνα, όρθια και σοβαρή, κρατούσε σφιχτά από το κέρατο ένα μαύρο διαβολάκι με μακριά ουρά, που στεκόταν πλάι της δαμασμένο και σκυθρωπό και, που, παρόλα αυτά, μας προκαλούσε τον παιδικό φόβο».

«…Το παλιό σπίτι της γιαγιάς μου, που μόλις το θυμούμαι, αφού στα έξι μου χρόνια το κατεδάφισε ο παππούς μου, για να κτίσει καινούριο, ήταν ένα κτήριο σε σχήμα γάμα, πάνω από το ένα σκέλος του οποίου υπήρχε και ανώι, όπου μια ξύλινη σκάλα ανέβαζε στα υπνοδωμάτια. Μπροστά από το σπίτι βρισκόταν ο στενός δρόμος − μόλις χωρούσε ένα αμάξι να περάσει − που στρίβοντας δεξιά οδηγούσε στη Θεοσκέπαστη και αριστερά κατηφόριζε προς τη θάλασσα του Κκέλπετρη. Στη βάση της σκάλας ήταν ένα από τα δυο στρογγυλά πηγάδια μας, με αλακατούιν, ξύλινο με τέσσερα χερούλια, πάνω στο οποίο τυλιγόταν το σκοινί που ανεβοκατέβαζε τον κάδο με το νερό. Σκύβοντας πάνω από το χαμηλό περιτοίχισμα του πηγαδιού −του λάκκου, όπως το λέγαμε− κοιτάζαμε με δέος το σκοτεινό του βάθος, κυρίως κάθε φορά που κοβόταν το σχοινί και ο κάδος έμενε στο νερό…».

Με τέσσερεις ακόμα εκδόσεις που ακολούθησαν ο Γιώργος Χατζηκωστής συμπληρώνει και ολοκληρώνει τον κύκλο των βιβλίων του που ξεκινούν ή αποκλειστικά αναφέρονται στην αγαπημένη του ακριτική πόλη: «Γράμματα από το βαλκανικό μέτωπο», 1982, β΄ έκδ. 2012 (Το βιβλίο αναφέρεται στον Σωτηράκη Μαρκίδη), «Πάφιοι της αρχαιότητας», 2002, «Τα ευρεθέντα του Σωτηράκη Μαρκίδη» α’ τόμος και «Ευρεθέντα» β’ τόμος, 2014, 2017 αντίστοιχα και «Διακριθέντες Πάφιοι του εικοστού αιώνα», 2017.

Ο συγγραφέας μας, λοιπόν, υπείκοντας στη σοφή ρήση ότι ο άνθρωπος είναι ο τόπος, αφού ξεκίνησε ιστορώντας τον βίο της εμβληματικότερης μορφής της Πάφου, του Ευαγόρα Παλληκαρίδη, κλείνει τον κύκλο με αναφορά σε διάφορες προσωπικότητες της πόλης από ποικίλους χώρους κινώντας από τα βάθη των καιρών και φτάνοντας έως τις μέρες μας. Όχι κολακευτικά, αλλά με επίγνωση θα έκανα αυτό που ο συγγραφέας μας από σεμνοπρέπεια και φιλότιμο απέφυγε, θα τον ενέτασσα στη χορεία στην οποία αναφέρεται το ομώνυμο βιβλίο του, ανάμεσα στους διακριθέντες Παφίους του εικοστού αιώνα.

*Ποιητής, συγγραφέας

(δημοσιεύθηκε στη «Σημερινή της Κυριακής», 28/11/2021)