Αναδρομή: Οι πρώτες προεδρικές εκλογές στην Κύπρο

Η απόφαση για διεξαγωγή των εκλογών τη 13η Δεκεμβρίου λήφθηκε στα μέσα Οκτωβρίου του ίδιου έτους. Επρόκειτο για μια περίοδο αστάθειας και αβεβαιότητας. Η τουρκική πλευρά προέβαλλε αξιώσεις για συμπροεδρία επί του κράτους, με ίσα δικαιώματα Προέδρου και Αντιπροέδρου. Την ίδια εποχή η ηγεσία των Ελλήνων της Κύπρου κατάγγελλε δέκα τουρκικές απόπειρες για λαθραία εισαγωγή όπλων στο νησί, ενώ υπήρχαν στοιχεία για χώρους άσκησης των Τούρκων του νησιού στη χρήση των όπλων (Ο Φιλελεύθερος, 23 Οκτωβρίου 1959). Πιο σοβαρή περίπτωση προσπάθειας εισαγωγής οπλισμού ήταν αυτή του πλοιαρίου «Ντενίζ», που εντοπίστηκε το βράδυ της 18ης Οκτωβρίου 1959. Οι τρεις επιβαίνοντες συνελήφθησαν, αφού πρώτα βύθισαν το πλοιάριο με το φορτίο που μετέφερε. Παρότι ανασύρθηκαν κιβώτια με πυρομαχικά από τα βρετανικές Αρχές, το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών εξέδωσε ανακοίνωση υποστηρίζοντας ότι το «Ντενίζ» δεν σχετιζόταν με απόπειρα λαθραίας εισαγωγής όπλων, αλλά «εκτελούσε «συνήθη αποστολήν αλιείας δελφινιών εις την Ανατολικήν Μεσόγειον» (Ο Φιλελεύθερος, 20 Οκτωβρίου 1959).

Στο εσωτερικό του ελληνικού πληθυσμού έγινε προσπάθεια για οργάνωση του χώρου των πρώην αγωνιστών και της ευρύτερης Δεξιάς, προκειμένου να μην μονοπωλεί το ΑΚΕΛ την κομματική σκηνή (καθώς το Κυπριακό Εθνικό Κόμμα [ΚΕΚ] που είχε ιδρυθεί το 1943 σταδιακά αδράνησε). Την 1η Απριλίου 1959, λοιπόν, κυκλοφόρησε προκήρυξη για την ίδρυση του Ενιαίου Δημοκρατικού Μετώπου Αναδημιουργίας [ΕΔΜΑ], το ιδρυτικό συνέδριο του οποίου πραγματοποιήθηκε στα τέλη του επόμενου μήνα. Ωστόσο από νωρίς κατέστησαν φανερές οι αντιγνωμίες εντός του πολιτικού σχηματισμού, αλλά και της ελληνικής κοινότητας γενικότερα, μεταξύ των υποστηρικτών του Μακαρίου από τη μια και του κύκλου που αντιτάχθηκε στις Συμφωνίες Ζυρίχης – Λονδίνου, για τις οποίες ο αρχηγός της ΕΟΚΑ, Γεώργιος Γρίβας – Διγενής, άρχισε να εκφράζει διαφωνίες.

Η «Δημοκρατική Ένωσις», η στάση του ΑΚΕΛ και ο Γρίβας

Στις αρχές Νοεμβρίου 1959 διαφάνηκε ότι η αντιπολιτευόμενη τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο πολιτική μερίδα θα οργανωνόταν ενόψει των προεδρικών εκλογών. Ο Θεμιστοκλής Δέρβης, Δήμαρχος Λευκωσίας, δημοσιοποίησε στις 2 Νοεμβρίου έγγραφο που είχε στείλει στον Μακάριο, εγκεκριμένο στη σύσκεψη Δημάρχων των έξι μεγάλων πόλεων του νησιού που πραγματοποιήθηκε λίγες μέρες προηγουμένως. Στο έγγραφο στηλιτευόταν η επιλογή του Μακαρίου να ιδρύσει και να στηρίζει οικονομικά πολιτικό κόμμα (ΕΔΜΑ), ως ενέργεια που επέφερε διάσπαση μεταξύ του λαού. Περαιτέρω ο Αρχιεπίσκοπος κατηγορείτο ότι αποφάσιζε μόνος του για την πορεία του Κυπριακού, αφήνοντας τον λαό αμέτοχο των εξελίξεων. Γινόταν λόγος για πολιτική τρομοκρατία, φίμωση του Τύπου, στραγγαλισμό της ελευθερίας του λόγου και διαχωρισμό του λαού σε «Μακαριακούς» και «αντι-Μακαριακούς». Από την πλευρά του, ο Αρχιεπίσκοπος απάντησε πως «αν υπήρχε φασισμός εις την Κύπρον, ο κ. Δέρβης δεν θα είχε τοιαύτην ακράτειαν γλώσσης και δεν θα εξύβριζε αχαλινώτως τους αγωνιστάς της ΕΟΚΑ» (Έθνος και Ο Φιλελεύθερος, 3 και 5 Νοεμβρίου 1959). Η συγκεκριμένη εξέλιξη έδωσε αφορμή να εκφραστούν εικασίες ότι ο Θ. Δέρβης θα ήταν ο ανθυποψήφιος του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου στις επικείμενες εκλογές με την υποστήριξη του ΑΚΕΛ. Τελικά, όμως, ως υποψήφιος της αντιπολιτευόμενης τον Μακάριο παράταξης κατήλθε ο νομικός Ι. Κληρίδης. Ο τελευταίος μαζί με τον Θ. Δέρβη συγκάλεσαν σύσκεψη τη 15η Νοεμβρίου στο κινηματοθέατρο «Ρόγιαλ» της Λευκωσίας (Έθνος και Ο Φιλελεύθερος, 8 Νοεμβρίου 1959) και ίδρυσαν από κοινού τη Δημοκρατική Ένωσιν. Μετά τη συγκέντρωση, ο Ι. Κληρίδης εξήγησε ότι ο Μακάριος είχε υποχρέωση να ζητήσει τη δημοσιοποίηση των Συμφωνιών Ζυρίχης – Λονδίνου πριν την αποδοχή τους, προκειμένου να εκφέρει την άποψή του ο λαός. Εξήγησε επίσης ότι έπρεπε η επιλογή των Υπουργών να γινόταν από την τάξη των βουλευτών, οι οποίοι θα είχαν λάβει λαϊκή εντολή. Σε διαφορετική περίπτωση, αν οι Υπουργοί διορίζονταν κατ’ επιλογήν του Προέδρου της Δημοκρατίας χωρίς να έχουν εκλεγεί βουλευτές, το πολίτευμα θα προσομοίαζε με δικτατορία και όχι με δημοκρατία (Έθνος, 18 Νοεμβρίου 1959). Σημειώνουμε ακόμα ότι την ίδια περίοδο κυκλοφόρησαν απειλητικές προκηρύξεις κατά του Θ. Δέρβη, πράξη ενδεικτική του πολωμένου κλίματος της περιόδου.

Το ΑΚΕΛ επιχείρησε να αποφευχθεί η εκλογική διαμάχη, προτείνοντας στον Μακάριο τη σύγκληση διακομματικής διάσκεψης με στόχο την υποβολή μιας μόνο υποψηφιότητας. Το κόμμα της Αριστεράς ζήτησε επίσης το 40% των κοινοβουλευτικών εδρών και την εκπροσώπηση στη Βουλή τόσο του ΕΔΜΑ όσο και της Δημοκρατικής Ενώσεως, προκειμένου να μην διαθέτει κανένα κόμμα την πλειοψηφία. Στους όρους που έθεσε το ΑΚΕΛ ήταν και η καθιέρωση του αναλογικού συστήματος στις βουλευτικές εκλογές, όπως και ο σχηματισμός κυβέρνησης συνασπισμού, εγκρίνοντας τουλάχιστον έναν από τους Υπουργούς που θα διόριζε ο Μακάριος. Τέλος, απαιτήθηκε και η βελτίωση των Συνθηκών Ζυρίχης – Λονδίνου μέσω δημοκρατικών διαδικασιών. Ωστόσο ο Μακάριος τήρησε αρνητική στάση και το ΑΚΕΛ στήριξε την υποψηφιότητα του Ι. Κληρίδη. Σημειώνουμε ότι το κόμμα της Αριστεράς προέβη σε καταγγελίες και για τους εκλογικούς καταλόγους, σχολιάζοντας αφενός ότι, ενώ απευθύνονταν σε Έλληνες ψηφοφόρους ήταν γραμμένοι στην αγγλική γλώσσα («και τούτο θίγει την εθνική αξιοπρέπεια του ελληνικού κυπριακού λαού και δυσκολεύει πρακτικά τους ψηφοφόρους») και υποστηρίζοντας αφετέρου ότι είχαν ετοιμαστεί από το 1957, με αποτέλεσμα να παραλείπονται πολλές χιλιάδες ψηφοφόροι, ενώ άλλοι που περιλαμβάνονται στους καταλόγους είχαν στο μεταξύ πεθάνει.

Πέραν του ΑΚΕΛ και της Δημοκρατικής Ενώσεως, την υποψηφιότητα Ι. Κληρίδη υποστήριξαν οι αγωνιστές που αντιτάχθηκαν στις Συμφωνίες Ζυρίχης – Λονδίνου και ο κύκλος της Μητρόπολης Κυρηνείας. Από την άλλη, τον Μακάριο υποστήριξε το Πατριωτικό Μέτωπο, που αποτελούσε ουσιαστικά τη μετεξέλιξη του ΕΔΜΑ. Ενόψει των προεδρικών εκλογών του Δεκεμβρίου 1959, το ΕΔΜΑ μετασχηματίστηκε (εξαιτίας και εσωτερικών προστριβών) και, σε συνεργασία με την Παναγροτική Ένωσιν Κύπρου στήριξε την υποψηφιότητα Μακαρίου υπό τον μανδύα του Πατριωτικού Μετώπου. Σύμφωνα με ανταπόκριση του Φιλελευθέρου (20 Οκτωβρίου 1959) προτροπές για αναδιαμόρφωση του ΕΔΜΑ εξέφρασε και ο Γ. Γρίβας κατόπιν παράκλησης του Μακαρίου, προκειμένου να εξομαλυνθεί το εσωτερικό μέτωπο.

Η κίνηση αυτή του στρατιωτικού αρχηγού της ΕΟΚΑ εντασσόταν στο πλαίσιο αποκατάστασης των σχέσεών του με τον Αρχιεπίσκοπο, μετά τη συνάντησή τους στη Ρόδο, στις αρχές Οκτωβρίου 1959. Οι συνομιλίες της Ρόδου λειτούργησαν καταλυτικά ως προς την (προσωρινή) επίλυση των διαφορών μεταξύ Μακαρίου – Γ. Γρίβα. Συνεπής ως προς την εντολή για συσπείρωση γύρω από τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο που εξέφρασε με την τελευταία του προκήρυξη, με την οποία κήρυσσε τη λήξη του αγώνα της ΕΟΚΑ, ο Γ. Γρίβας στις 13 Νοεμβρίου 1959 απέστειλε μήνυμα από την Αθήνα τονίζοντας: «[…] Θλίβομαι διότι εις την Κύπρον επικρατεί αλληλοσπαραγμός αντί όλοι να συσπειρωθούν πέριξ του Αρχιεπισκόπου διά να διανύσουν τον δύσκολον δρόμον, ο οποίος τους απομένει» (Ο Φιλελεύθερος, 14 Νοεμβρίου 1959).

Προεκλογικές διακηρύξεις

Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος τόνιζε στην προεκλογική του διακήρυξη: «Χάρις εις τους αγώνας και τας θυσίας του κυπριακού λαού, ο ήλιος της ελευθερίας ρίπτει σήμερον λαμπράς τας ακτίνας του επί της κυπριακής γης και υπό το ζωογόνον φως του κτίζεται το οικοδόμημα της ανεξαρτήτου Κυπριακής Δημοκρατίας. Το οικοδόμημα όμως δεν ετελείωσε, το πνεύμα της επαναστάσεως δεν ωλοκληρώθη. Το συμβόλαιον, το οποίον μετά του κυπριακού λαού συνωμολόγησα κατά την διάρκειαν του αγώνος και ενωρίτερον, δεν εξέπνευσε και δεν ετερματίσθη. Αλλ’ ούτε και θα τερματίσω τούτο άνευ της συγκαταθέσεως του κυπριακού λαού, πολύ περισσότερον όταν αντιλαμβάνομαι ότι επαπειλούνται και κινδυνεύουν όσα διά του αγώνος, των θυσιών και του αίματος εκτήθησαν». Υπογράμμιζε, παράλληλα, την ανάγκη ενότητας και αξιοποίησης των αγώνων και των θυσιών του κυπριακού αγώνα. (Ο Φιλελεύθερος, 28 Νοεμβρίου 1959).

Από την πλευρά του, το ΑΚΕΛ κυκλοφόρησε μέσω της Χαραυγής το δικό του «κατηγορώ» την ημέρα διεξαγωγής των εκλογών, προτρέποντας στην καταψήφιση του Μακαρίου. Αντιγράφουμε από το βιβλίο του Γαβριήλ Μηνά, Η εθνική αυτοματαίωση του ελληνισμού στην Κύπρο (2007), καθώς το συγκεκριμένο φύλλο της εφημερίδας δεν εντοπίστηκε ούτε στο αρχείο εφημερίδων του Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών, ούτε στη συλλογή του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄:

«ΜΑΥΡΟ ΣΤΟΝ ΜΑΚΑΡΙΟ ΚΑΙ ΙΔΟΥ Ο ΛΟΓΟΣ

–Γιατί υπέγραψε χωρίς τη θέληση και την έγκριση του λαού τις ατιμωτικές Συμφωνίες Ζυρίχης – Λονδίνου.

–Γιατί επανέφερε στην Κύπρο την τουρκική κατοχή.

–Γιατί έγινε επίορκος και ενταφίασε τους προαιώνιους ιερούς πόθους του λαού για αυτοδιάθεση.

–Γιατί από Αρχιερέας μεταμορφώθηκε σε κομματάρχη.

–Γιατί ίδρυσε κόμμα, το οποίο συντηρεί με εκατοντάδες χιλιάδες λίρες, που προέρχονται ουσιαστικά από το λαό και έπρεπε να επιστρέφονται σ’ αυτόν.

–Γιατί κατακουρέλιασε το κύρος της Εκκλησίας ρίχνοντάς την σε εκλογικές διαμάχες.

–Γιατί από κήρυκας ενότητας που έπρεπε να ήταν, γίνεται κήρυκας του μίσους, της διχόνοιας.

–Γιατί οδηγεί τον τόπο στη φασιστική δικτατορία.

–Γιατί στο όνομά του διαπράττονται ακατονόμαστα αίσχη.

–Γιατί καταστρέφει την παιδεία μας, μετατρέποντας τα σχολεία σε προεκλογικά κομματικά όργανα.

–Γιατί αρνείται να δώσει τη γη στους αγρότες.

–Γιατί αρνείται να κατοχυρώσει τα συνδικαλιστικά δικαιώματα.

–Γιατί μας έδεσε σε καταστροφικές στρατιωτικές Συμφωνίες.

–Γιατί αρνείται φιλικές σχέσεις με όλα τα κράτη του κόσμου.

ΜΑΥΡΟ ΛΟΙΠΟΝ ΣΤΟΝ ΜΑΚΑΡΙΟΝ»

Στον απόηχο της εκλογή Μακαρίου

Μετά την εκλογή του ως πρώτου Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, στην ομιλία του ενώπιον χιλιάδων λαού που συγκεντρώθηκαν στην πλατεία της Αρχιεπισκοπής, ο Μακάριος αναφέρθηκε στους αγωνιστές της ΕΟΚΑ και στον αρχηγό της οργάνωσης, που με τις θυσίες τους κατάφεραν να κερδίσουν την κυπριακή ελευθερία. Υποστήριξε ότι δεν διακατεχόταν από πολιτικές φιλοδοξίες, αλλά θεωρούσε πως έπρεπε να ταχθεί στην υπηρεσία του κυπριακού λαού υπό τις κρίσιμες περιστάσεις της περιόδου. Επιπλέον τόνισε ότι δεν θα ταυτιζόταν με καμιά κομματική παράταξη, καλώντας τον λαό να αγωνιστεί ενωμένος.

Ο Ι. Κληρίδης εξέφρασε την ικανοποίησή του για τις ψήφους που έλαβε αλλά και για τη στάση που επέδειξαν οι οπαδοί του παρά τις προκλήσεις που δέχτηκαν. Σχετικά με το τελευταίο σημείο έκανε λόγο για «τραμπουκισμούς, καννιβαλισμούς και ύβρεις» εκ μέρους των οπαδών της μακαριακής παράταξης. Από την πλευρά της η Χαραυγή του ΑΚΕΛ (15 Δεκεμβρίου 1959) ερμήνευσε το αποτέλεσμα ως «νίκη των δημοκρατικών δυνάμεων», καθώς απέναντί τους είχαν, όχι μόνο την Αρχιεπισκοπή και τον βρετανικό μηχανισμό, «αλλά και την κυβέρνηση Καραμανλή και όλες τις σκοτεινές δυνάμεις του ΝΑΤΟ, μ’ επικεφαλής του δολλαριούχους της Ουάσιγκτων». Στο ίδιο άρθρο γινόταν λόγος για αποστολή στη Λευκωσία «πρακτόρων της μυστικής υπηρεσίας του Καραμανλή και της F.B.I.» προκειμένου να συνδράμουν στην εκλογή Μακαρίου.