Βιοηθική απαγόρευση στον έμμεσο υποχρεωτικό εμβολιασμό

Στις 27 Δεκεμβρίου 2020 χορηγήθηκαν τα πρώτα εμβόλια κατά του νέου κορωνοϊού στην πατρίδα μας. Η ανακοίνωση του Υπουργείου Υγείας στις 14/05/2021, πως «Ανοίγει η Πύλη Εμβολιασμού για τους 18-21», σηματοδοτεί πως το εμβολιαστικό πρόγραμμα της κυπριακής Κυβέρνησης έχει ολοκληρώσει έναν κύκλο, τουλάχιστον ηλικιακά.

Όλον αυτόν τον καιρό το ΥΠΥΓ ενεθάρρυνε τον εμβολιασμό του κυπριακού λαού με το διαφημιστικό σύνθημα «Θέλεις της ζωή σου πίσω;» και το παρασύνθημα «Ο εμβολιασμός είναι η μόνη επιλογή. Κάνε το εμβόλιο μόλις έρθει η σειρά σου. Για να έχουμε όλοι τη ζωή μας πίσω». Αυτό προβαλλόταν σε τηλεόραση, ραδιόφωνο, εφημερίδες και διαδίκτυο. Μέχρι τις 13 Μαΐου, εμβολιάστηκαν με την 1η δόση το 42,5% (314.163) άτομα και ποσοστό 13,3% του πληθυσμού (98.605) έχει ολοκληρώσει το εμβολιαστικό του σχήμα, κατατάσσοντας την Κύπρο στη 3η θέση στα κράτη-μέλη της ΕΕ (ΥΠΥΓ, Δελτίο Τύπου, 14/05/2021).

Νοουμένου ότι τα εμβολιαστικά σκευάσματα που χορηγήθηκαν όλους αυτούς τους μήνες έχουν επιτραπεί με το καθεστώς «Emergency Use Listing» του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, καθώς και του «Conditional marketing authorization» της European Medicines Agency, η γνωμοδότηση της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής Κύπρου τον Ιανουάριο σε σχέση με την πολιτική ενθάρρυνσης του εμβολιασμού αποκτά ιδιαίτερη σημασία.

Γνωμάτευση Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής Κύπρου

Στις 20 Ιανουαρίου 2021, η 11μελούς σύστασης ΕΕΒΚ ενέκρινε τη «Γνώμη για τους Εμβολιασμούς έναντι της Νόσου Covid-19». Το επτασέλιδο έγγραφο είναι αναρτημένο στο bioethics.gov.cy.

Στην «Εισαγωγή», η ΕΕΒΚ αναφέρει πως «η εισαγωγή εμβολίων στη φαρέτρα της Πολιτείας σηματοδοτεί ένα κομβικό σημείο στην αντιμετώπιση της πανδημίας, εφόσον εισάγει ένα σημαντικό εργαλείο».

Στα «Συμπεράσματά» της αναφέρει: «Στο παρόν στάδιο, με βάση τα διαθέσιμα επιστημονικά στοιχεία και την εξέταση των αρχών δεοντολογίας όπως αυτές παρατίθενται πιο πάνω, η επιβολή υποχρεωτικού εμβολιασμού του συνόλου του πληθυσμού κατά της νόσου COVID-19 δεν συνιστά μέτρο συμβατό με αυτές και είναι τουλάχιστον πρώιμο. Ως εκ τούτου θα πρέπει να αποφεύγεται η λήψη οποιωνδήποτε μέτρων που άμεσα ή έμμεσα εξαναγκάζουν τους πολίτες σε εμβολιασμό».

Οι πολίτες «ενθαρρύνονται όπως ενεργά και υπεύθυνα αναζητούν επιστημονικά τεκμηριωμένη πληροφόρηση» και επισημαίνεται πως «ο βαθμός επιτυχίας των προγραμμάτων εμβολιασμού θα πρέπει να αξιολογείται διαρκώς».

Σημειώνεται πως ο Πρόεδρος και τα μέλη της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής διορίστηκαν στις 25 Ιουλίου 2019 από το Υπουργικό Συμβούλιο της κυβέρνησης Αναστασιάδη και η θητεία τους λήγει στις 24 Ιουλίου 2023.

Ορίζοντας τον «Υποχρεωτικό Εμβολιασμό»

Για τους σκοπούς της γνωμοδότησης, η ΕΕΒΚ αναφέρει: «Ως “υποχρεωτικός εμβολιασμός” νοείται η επιβολή από την Πολιτεία μέσω νομοθεσίας ή άλλου έμμεσου τρόπου, του εμβολιασμού μέρους ή συνόλου του πληθυσμού και η επιβολή κυρώσεων ή άλλων μέτρων σε περίπτωση μη-συμμόρφωσης. Η γνωμοδότηση, επιπρόσθετα, δύναται να έχει εφαρμογή και στην επιβολή της υποχρέωσης εμβολιασμού από άλλες οντότητες όπως: ιδιωτικές εταιρείες για τους πελάτες ή το προσωπικό τους, σχολεία για τους μαθητές και διδακτικό προσωπικό καθώς και των λειτουργών των μονάδων υγείας».

Ο Γενικός Διευθυντής του Π.Ο.Υ. Δρ Tedros Adhanom Ghebreyesus κήρυξε τον κορωνοϊό ως πανδημία στις 11 Μαρτίου 2020. Προσμετρώντας τον κίνδυνο, η ΕΕΒΚ δηλώνει: «Στην παρούσα φάση, για τη λήψη οποιασδήποτε απόφασης για υποχρεωτικό εμβολιασμό, ή τη θέσπιση ειδικής νομοθεσίας ή τη λήψη περιοριστικών μέτρων θα πρέπει να προσμετρηθούν οι ιδιαιτερότητες της παρούσας πανδημίας έναντι άλλων πανδημιών. Οι ιδιαιτερότητες αυτές περιλαμβάνουν τη ραγδαία εξάπλωση της νόσου COVID-19 σε παγκόσμιο επίπεδο, τις δυσμενείς οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις, την επιβάρυνση των συστημάτων υγείας, αλλά και τις κοινωνικές ανησυχίες στο ενδεχόμενο εμβολιασμού».

Ασφάλεια & εμβόλια

Ωστόσο, αμέσως μετά η ΕΕΒΚ υπογραμμίζει: «Θα πρέπει παράλληλα να ληφθεί υπόψη η τρέχουσα επιστημονική γνώση για την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα των διαθέσιμων θεραπευτικών παρεμβάσεων».

Και προσθέτει παρακάτω: «Ιδιαίτερα, αναφορικά με την τρέχουσα επιστημονική γνώση θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη η περιορισμένη γνώση ως προς την αποτελεσματικότητα των εμβολίων και το εύρος αυτής σε συνθήκες (και) εκτός των κλινικών δοκιμών και ειδικότερα, σε ποιο βαθμό τα εμβόλια είναι ικανά να προλαμβάνουν τη λοίμωξη, τη μετάδοση, την εκδήλωση της νόσου ή/και τη σοβαρότητα αυτής. Επίσης, θα πρέπει να διασαφηνισθεί η ασφάλειά τους σε βάθος χρόνου, η διάρκεια της ανοσίας που επάγεται και ιδιαίτερα, κατά πόσο θα υπάρξει η ανάγκη επαναληπτικών εμβολιασμών καθώς και η αποτελεσματικότητα τους σε ειδικές ομάδες του πληθυσμού, όπως τους ηλικιωμένους, τα ευπαθή άτομα και τα παιδιά».

Να σημειώσουμε πως μέχρι τη στιγμή που σύρονται οι γραμμές αυτές, όλα τα χορηγούμενα εμβόλια είναι επιτρεπτά στη βάση της σύστασης «Emergency Use Listing» του Π.Ο.Υ. Όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του (www.who.int, 30/09/2020, Q&A, “Use of Emergency Use Listing procedure for vaccines against COVID-19”): «The WHO Emergency Use Listing (EUL) is a procedure for assessing unlicensed vaccines, therapeutics and in vitro diagnostics during public health emergencies with the ultimate goal of expediting the availability of these products to people who need them».

Εξηγώντας πότε χρησιμοποιείται το καθεστώς «EUL», ο Π.Ο.Υ. αναφέρει: «The EUL is used during public health emergencies. When products are not licensed yet (still in development), WHO will assess the quality, safety and efficacy (or performance) data generated during development and conduct a risk-benefit assessment to decide if they can be used outside clinical trials.»

Ο Π.Ο.Υ. εξηγεί επίσης πως οι κλινικές δοκιμές συνεχίζουν και μετά που ένα σκεύασμα έχει ήδη κυκλοφορήσει ως «EUL» με στόχο την βελτιστοποίησή του.

7 Αρχές Δεοντολογίας

Η ΕΕΒΚ σημειώνει 7 «Αρχές Δεοντολογίας» στη γνωμοδότησή της. Κάθε Αρχή συνοδεύεται από σχετική επιχειρηματολογία, την οποία συστήνουμε να διαβάσετε στην ολότητά της στο bioethics.gov.cy. Άλλωστε, η ΕΕΒΚ τονίζει πως το κείμενο της γνώμης «θα πρέπει να διαβάζεται και να ερμηνεύεται στην ολότητά του και όχι αποσπασματικά».

Πιο κάτω -και κατ’ οικονομίαν- παρουσιάζουμε τα σημεία που ξεχωρίσαμε ως πιο σημαντικά.

Στην «αρχή της ωφελιμότητας (beneficence)» σημειώνεται πως «οι άγνωστες ή λιγότερο γνωστές παράμετροι, δίδουν μιαν αβέβαιη εικόνα κατά πόσον είναι δυνατό να επιτευχθεί βέλτιστη και με πληρότητα αγαθοεργία με την εισαγωγή υποχρεωτικού εμβολιασμού».

Στην «αρχή της μη-βλάβης (non-maleficence)» αναφέρει πως πρέπει να διασφαλίζεται ότι οι δράσεις των επαγγελματιών υγείας δεν προκαλούν βλάβη και αναγνωρίζεται πως οι βλάβες που δυνατό να προκληθούν από τους εμβολιασμούς περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα και, αν δεν πετύχουν, μπορεί να προκαλέσουν και ατυχή έκβαση στην προστασία της δημόσιας υγείας. Οι παράμετροι «αναμένεται να τεκμηριωθούν μελλοντικά».

Στην «αρχή της αυτονομίας (respect for autonomy)» αναγνωρίζεται πως «ένας σημαντικός παράγοντας που συμβάλλει στον σκεπτικισμό και στη διστακτικότητα εμβολιασμού είναι οι λιγότερο γνωστές ή μέχρι στιγμής άγνωστες παράμετροι αναφορικά με τη νόσο COVID-19 και των εμβολίων ειδικότερα στο θέμα της ασφάλειας». Λόγω του ότι στους παράγοντες που επηρεάζουν τη λήψη απόφασης των πολιτών περιλαμβάνονται η «ευρύτερη φιλοσοφία/κοσμοθεωρία τους, το επίπεδο εμπιστοσύνης στη συμβατική ιατρική, η θρησκεία καθώς και η επιρρέπεια στο να γίνουν πιστευτές ψευδείς ή παραπλανητικές ειδήσεις», η ΕΕΒΚ σημειώνει ότι η ροή της πληροφορίας «σχετικά με τα οφέλη και τις παρενέργειες του εμβολίου» πρέπει να είναι προσβάσιμη «με αντικειμενικό τρόπο» τόσο από τα ΜΜΕ, όσο και από τα ΜΚΔ.

Στην «αρχή του δικαίου (justice)» η ΕΕΒΚ προειδοποιεί πως «η επιβολή υποχρεωτικού εμβολιασμού κατά της νόσου COVID-19 ενδέχεται να δημιουργήσει αδικίες όπως ο στιγματισμός ή οι διακρίσεις έναντι των πολιτών που δεν θα εμβολιασθούν είτε από επιλογή είτε λόγω άλλων προσωπικών ή κοινωνικών συνθηκών».

Στην «αρχή της αναλογικότητας (proportionality)» αναφέρεται πως «σε περίπτωση επιβολής υποχρεωτικού εμβολιασμού ως έσχατης παρέμβασης, το κοινωνικό όφελος θα πρέπει επαρκώς αιτιολογημένα, να υπερτερεί έναντι της προσωπικής ελευθερίας και αφού θα έχουν εξαντληθεί όλες οι λιγότερο επεμβατικές δράσεις» και καταλήγει: «Στον παρόν στάδιο, δεν έχουν εξαντληθεί οι λιγότερο επεμβατικές δράσεις».

Στην «αρχή της αποδοτικότητας (effectiveness)» λέει πως τα προγράμματα εμβολιασμών πρέπει να είναι οικονομικά πιο αποδοτικά από το κόστος θεραπείας σε περίπτωση νόσησης. «Μέχρι να μελετηθεί πιο επισταμένα και εφόσον τα προγράμματα εμβολιασμών θα αρχίσουν να παράγουν αντικειμενικά μετρήσιμα αποτελέσματα, είναι πρώιμο να θεωρηθεί ότι η αρχή της αποδοτικότητας εφαρμόζεται αποτελεσματικά στο παρόν στάδιο».

Τέλος, στην «αρχή της μεγιστοποίησης της προστασίας της δημόσιας υγείας (health maximisation)» αναφέρει πως τα προγράμματα εμβολιασμού είναι ένα σημαντικό εργαλείο και σημειώνει: «Τα διαθέσιμα μέχρι στιγμής στοιχεία είναι ενθαρρυντικά. Ωστόσο, παραμένουν ερωτήματα που θα πρέπει να εξετασθούν, ώστε ο εμβολιασμός κατά της νόσου COVID-19 να κριθεί σε ποιο βαθμό είναι αειφόρος και επιτυγχάνει τη μέγιστη προστασία της δημόσιας υγείας στο μακροχρόνιο».

«Ινδικά χοιρίδια» & Coronapass

Το πρόσφατο «λόκνταουν», το εμβολιαστικό πρόγραμμα και το «coronapass» προκάλεσαν ενδιαφέρουσες συζητήσεις μεταξύ του νομικού κόσμου της Κύπρου.

Ο Χρίστος Κληρίδης, Πρόεδρος του Παγκύπριου Δικηγορικού Συλλόγου και Καθηγητής Νομικής στο Πανεπιστήμιο Φρέντερικ, αντέδρασε στην ανακοίνωση του μέτρου για το «safepass» (πιστοποιητικό εμβολιασμού, ή rapid test ή PCR με ισχύ 72 ωρών). Όπως δήλωσε στο «SigmaLive» (24/04/2021), «εφ’ όσον ο υποχρεωτικός εμβολιασμός είναι αντισυνταγματικός, εξίσου αντισυνταγματικός είναι και ο εμβολιασμός ο οποίος καθίσταται υποχρεωτικός εμμέσως».

Στην πρότασή Χρ. Κληρίδη για συμμετοχή νομικών στην Συμβουλευτική Επιστημονική Επιτροπή, ο Δρ Πέτρος Καραγιάννης της Επιδημιολογικής Ομάδας ανέφερε πως δεν χρειάζονται νομικοί και πως δεν είναι υποχρεωτικός ο εμβολιασμός, εφ’ όσον υπάρχουν οι δειγματοληπτικοί έλεγχοι. «Αυτά τα νομικίστικα ζητήματα δεν τα ακούω αυτήν τη στιγμή. Αυτήν τη στιγμή κινδυνεύει η κοινότητα. Αυτά είναι τα εργαλεία που έχουμε και εάν δεν θέλουμε να τα χρησιμοποιήσουμε, τότε είμαστε άξιοι της μοίρας μας», είπε (Ράδιο Πρώτο, «Πρώτη Εκπομπή», 26/04/2021).

Ο κ. Κληρίδης απάντησε την ίδια μέρα στον Δρα Καραγιάννη με ανάρτησή του στα ΜΚΔ: «Με ποιο δικαίωμα αυτός ο κύριος αναφέρεται σε νομικίστικα επιχειρήματα; Διεθνείς συστάσεις λεν ότι η συμμετοχή μας στα συμβουλευτικά όργανα είναι σημαντική. Ας κοιτάξει τα αποτελέσματα των συμβουλών του μέχρι σήμερα πρώτα. Έχει την εντύπωση ότι ο Κύπριος πολίτης είναι ινδικό χοιρίδιο;».

Σε δύο μακροσκελή άρθρα του, που δημοσιεύθηκαν στην πύλη νομικής ενημέρωσης «Dikaiosyni.com», ο κ. Κληρίδης αναπτύσσει τα επιχειρήματά του γύρω από τα περιοριστικά μέτρα («Ελέγχεται η νομιμότητα και συνταγματικότητα μέτρων στο πλαίσιο αντιμετώπισης της πανδημίας σε κράτος δικαίου;», 11/05/2021) και προειδοποιεί κατά του έμμεσου υποχρεωτικού εμβολιασμού («Τα Υπουργικά Διατάγματα Υγείας για coronapass», 06/05/2021), επικαλούμενος και τη Σύμβαση του Οβιέδο (04/04/1997), ψήφισμα του Συμβουλίου της Ευρώπης (27/01/2021) και Νομολογία του ΕΔΑΔ. Στο άρθρο του καταλήγει: «Κρίνω ότι ο έμμεσος υποχρεωτικός εμβολιασμός, rapid test και PCR test παραβιάζουν θεμελιώδη δικαιώματα, άρα και το coronapass».

Κληθείς από τη «Σημερινή» να σχολιάσει τη γνωμοδότηση της ΕΕΒΚ, ο κ. Χρίστος Κληρίδης ανέφερε πως «η έκθεση λακωνική, αλλά ουσιαστική, βάζει τα πράγματα στη σωστή τους διάσταση».

Εξαναγκασμός & Υπουργικά Διατάγματα

Ο Δικηγόρος Αχιλλέας Δημητριάδης είπε πως στον κόσμο υπάρχουν αμφιβολίες για το τι γίνεται με τις αποφάσεις, τα πρωτόκολλα και τα διατάγματα. Σε δηλώσεις του στο «Dialogos» (01/05/2021), τόνισε «ότι ο εμβολιασμός είναι ο μόνος τρόπος για να ξεφύγει η κοινωνία από το κακό της πανδημίας, αλλά σημείωσε ότι δεν μπορεί ένας πολίτης να αναγκάζεται από το σύστημα να εμβολιαστεί». Αυτό, σημείωσε, είναι άμεσος εξαναγκασμός.

Αναφέρθηκε επίσης και στον «έμμεσο εξαναγκασμό». Σε δηλώσεις του στη «Σημερινή», ο κ. Αχιλλέας Δημητριάδης υπογράμμισε ότι η Σύμβαση του Οβιέδο κυρώθηκε με Νόμο της κυπριακής Βουλής [Ο Περί της Σύμβασης για την Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και της Αξιοπρέπειας του Ανθρώπου αναφορικά με την Εφαρμογή της Βιολογίας και Ιατρικής (Κυρωτικός) και Άλλες Συναφείς με την Εφαρμογή της Σύμβασης, Διατάξεις Νόμος του 2001 (Ν. 31(III)/2001)].

Όπως εξήγησε: «Είναι ξεκάθαρο από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και από τη Σύμβαση του Οβιέδο ότι δεν μπορεί να σε αναγκάσει το Κράτος, άμεσα, να εμβολιαστείς. Εγώ θα έλεγα ότι ούτε έμμεσα δεν μπορεί να το κάμει, δημιουργώντας υποχρεώσεις που να είναι τέτοιες, που να είναι στην πραγματικότητα εξαναγκασμός. Από την άλλη, όμως, εάν παίρνει κάποια μέτρα τα οποία δεν κάνουν τον εμβολιασμό υποχρεωτικό, αυτό το πράγμα επιτρέπεται. Διότι το Κράτος έχει την υποχρέωση να διασφαλίσει τη Δημόσια Υγεία, που είναι πιο σημαντική από το ατομικό δικαίωμα ενός ανθρώπου. Στο γενικό επίπεδο. Τώρα, το τι πρέπει να εξετάσουμε εμείς, εάν αυτά τα μέτρα που παίρνει η κυβέρνηση συνιστούν έμμεσο εξαναγκασμό. Αν είναι έμμεσος εξαναγκασμός, εγώ θα έλεγα δεν επιτρέπονται, αν δεν είναι έμμεσος εξαναγκασμός, εγώ λέω ότι επιτρέπονται».

Σχετικά με τις αρχικές δηλώσεις (23/04/2021) του Υπουργού Υγείας, που ανέφεραν πως από τις 10 Μαΐου θα εφαρμοζόταν το «coronapass», ο κ. Δημητριάδης θεωρεί πως «αυτή η απόλυτη απαγόρευση της πρόσβασης ανθρώπου που δεν είχε εμβολιαστεί, ή test, ή νόσησε, διότι έτσι πάει, πιστεύω ότι είναι δυσανάλογη. Και όταν εξισορροπήσω τα δύο δικαιώματα, δηλαδή του Ανθρώπου και του Κράτους, θα έλεγα ότι αυτό παραβιάζει δικαιώματα. Διότι, για παράδειγμα, αν αυτό το πράγμα έμπαινε σε ισχύ σημαίνει πως εσύ για να πάεις στο περίπερο να πιάσεις εφημερίδα ή γάλα ή στον φούρνο ψωμί, έπρεπε είτε να είχες εμβολιαστεί είτε να είχες rapid test είτε να είχες νοσήσεις. Αυτό το πράγμα το βρίσκω δυσανάλογο, εξ ου και αντίθετο με τη Σύμβαση του Οβιέδο. Όταν, λοιπόν, βγήκε το νέο Υπουργικό Διάταγμα στις 8 Μαΐου δεν υπήρχε γενική απαγόρευση για πρόσβαση στο λιανικό εμπόριο».

Ο κ. Δημητριάδης πιστεύει πως οι αντιδράσεις και ο δημόσιος σχολιασμός που υπήρξε γύρω από τα διατάγματα και τους εμβολιασμούς «στην πραγματικότητα έκαμαν την κυβέρνηση να σκεφθεί το θέμα και δύο και τρεις φορές και γι’ αυτό η εφαρμογή του safepass δεν ήταν τόσο μεγάλη και μάλιστα δεδομένης της θέσης της Επιτρόπου Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα ότι δεν υπήρξε διαβούλευση μαζί της, φαίνεται τώρα ότι το safepass σχεδόν θα καταργηθεί».

Χαρακτήρισε το προηγούμενο σύστημα των SMS ως «οργουελικό» και θεωρεί θετικό το ότι καταργήθηκε «διότι μπορούσε να είναι μια τεράστια επέμβαση στη ζωή του ατόμου» και απορεί πώς επιβλήθηκε «με τόση άνεση» ένα τέτοιο μέτρο.

Τάχθηκε επίσης κατά της λογοκρισίας και των χαρακτηρισμών, και τονίζει πως «η συζήτηση αυτών των θεμάτων κακό δεν κάμνει. Αντίθετα, αν γινόταν διαβούλευση από τον Υπουργό με διάφορους φορείς της κοινωνίας από πριν θα είχαμε αποτελέσματα πολύ πιο καλά. Είναι αυτή η έλλειψη διαφάνειας για το πώς παίρνονται οι αποφάσεις που βοηθά όλην αυτήν τη δυσπιστία και στο τέλος έλλειψη εμπιστοσύνης, που έχει δημιουργηθεί στον κόσμο έναντι των πράξεων της Κυβέρνησης».

* Αστυνομικές Σπουδές, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου

(δημοσιεύθηκε στη «Σημερινή της Κυριακής», 16/05/2021, στήλη «Άμυνας & Ασφάλειας Αφηγήματα»)