Κυπριακή οικονομία: Προκλήσεις και προοπτικές

Αναπτυξιακό μοντέλο, προκλήσεις και προοπτικές

Τα προηγούμενα χρόνια, η οικονομία μας επικεντρώθηκε στον κατασκευαστικό τομέα και στο πρόσκαιρο κέρδος των πολιτογραφήσεων. Τα αποτελέσματα για τη χώρα μας και την εικόνα της είναι γνωστά.

Η ευρωπαϊκή Κύπρος, στο πλαίσιο δημοσιονομικής και χρηματοπιστωτικής σταθερότητας, οφείλει να έχει ένα αναπτυξιακό μοντέλο που να είναι βιώσιμο και αειφόρο, να λειτουργεί στο πλαίσιο του υγιούς ανταγωνισμού, με στήριξη στην επιχειρηματικότητα και με σεβασμό στα δικαιώματα των εργαζομένων. Mε ψηφιοποιημένη και καινοτόμο οικονομία, η οποία θα συμβάλλει στη δημιουργία μιας δίκαιης και ευημερούσας κοινωνίας χωρίς ανισότητες και αποκλεισμούς. Με αξιοκρατία, ανεξαρτησία και αξιοπιστία των θεσμών και καταπολέμηση της διαφθοράς.

Με μακροπρόθεσμα οφέλη και ανθεκτικότητα σε γεωπολιτικές και χρηματοοικονομικές κρίσεις όπως αυτές που ζούμε σήμερα - πολέμους, υψηλά επιτόκια, πληθωρισμός, ακρίβεια. Εν πολλοίς, ένα κράτος-πρότυπ,ο που να έχει και τη θέληση και την ικανότητα να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα διαρθρωτικά προβλήματα, αρκετά από τα οποία αποτυπώνονται και στο εθνικό μας Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (ΣΑΑ).

Αξιοποίηση των ευρωπαϊκών κονδυλίων

Από την ένταξή μας στην ΕΕ το 2004 μέχρι το τέλος του 2022, η Κύπρος είχε συνολικά καθαρά έσοδα περίπου 600 εκατ. ευρώ πλέον 242 εκατ. ευρώ (216 εκατ. σε επιχορηγήσεις και 26 εκατ. σε δάνεια) από τον Μηχανισμό Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (ΜΑΑ) 2021-2026: 157 εκατ. ευρώ τον Σεπτέμβριο 2021 στο πλαίσιο προχρηματοδότησης και 85 εκατ. ευρώ το Δεκέμβριο 2022, κατόπιν υποβληθείσας αίτησης.

Για την προγραμματική περίοδο 2021-2027, η Κύπρος καλείται να εκταμιεύσει ευρωπαϊκά κονδύλια συνολικού ύψους 3,1 δις ευρώ. Αυτό περιλαμβάνει δυνητική εκταμίευση 1 δις ευρώ σε επιχορηγήσεις και 200 εκατ. ευρώ σε δάνεια, σύμφωνα με το εθνικό ΣΑΑ, το οποίο αξιολογήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Κομισιόν), και εγκρίθηκε τον Ιούλιο 2021 από το Συμβούλιο της ΕΕ. Αυτό σημαίνει ότι τα κρίσιμα μεταρρυθμιστικά (75) και επενδυτικά (58) μέτρα που υποβάλαμε, με ορόσημα και στόχους, θα πρέπει να αξιολογηθούν από την Κομισιόν ως «ικανοποιητικά επιτευχθέντα».

Την 1η Σεπτεμβρίου 2023, η Κύπρος υπέβαλε αναθεωρημένο ΣΑΑ, που ανέρχεται δυνητικά σε 1,22 δις ευρώ. Περιλαμβάνει δύο νέες μεταρρυθμίσεις και δύο νέες επενδύσεις, κλιμάκωση πέντε υφιστάμενων μέτρων, αφαίρεση επτά επενδύσεων και αναθεώρηση περίπου 50 μέτρων. Η Κομισιόν έχει δύο μήνες από την υποβολή του για να αξιολογήσει κατά πόσον ικανοποιεί τα κριτήρια του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας και να υποβάλει σχετική εισήγηση στο Συμβούλιο της ΕΕ. Ακολούθως, τα κράτη μέλη θα έχουν μέχρι τέσσερεις εβδομάδες για να επικυρώσουν την αξιολόγηση της Κομισιόν.

Το εθνικό πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων κάθε κράτους μέλους της ΕΕ αξιολογείται επίσης από την Κομισιόν σε ετήσια Έκθεση Χώρας, με σύσταση προς το Συμβούλιο της ΕΕ για τη διατύπωση γνώμης του Συμβουλίου σχετικά με το πρόγραμμα σταθερότητας της κάθε χώρας.

Σύμφωνα με την Έκθεση Χώρας 2023 της Κομισιόν για την Κύπρο, που δημοσιεύθηκε στις 24 Μαΐου 2023, υπάρχουν αρκετές προκλήσεις, κάποιες από τις οποίες καταγράφω αυτούσιες πιο κάτω:

• Το (αρχικό) ΣΑΑ είναι σχετικά μεγάλο σε έκταση και αρκετά πολύπλοκο.
• Μέχρι 24.5.2023, κατόπιν της πρώτης αίτησης εκταμίευσης (85 εκατ. ευρώ τον Δεκέμβριο 2022) σχετικά με 14 ορόσημα, το ποσοστό των συνολικών οροσήμων και στόχων που εκπληρώθηκαν ικανοποιητικά ήταν χαμηλότερο του 5%.
• Συνολικά η Κύπρος κατατάσσεται κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ όσον αφορά την αποτελεσματικότητα της διακυβέρνησης. Οι αδυναμίες αφορούν τον στρατηγικό σχεδιασμό, την τεκμηριωμένη χάραξη πολιτικής και τα προβλήματα συντονισμού μεταξύ διαφόρων επιπέδων διακυβέρνησης.
• Η Κύπρος υστερεί, από πολλές απόψεις, καθώς παρουσιάζει χαμηλές επιδόσεις (περίπου στο 20ό εκατοστημόριο) ή χαμηλότερες από τη διάμεση επίδοση στην ΕΕ όσον αφορά την είσοδο των επιχειρήσεων, την πρόσβαση στις αγορές και το εμπόριο, την πρόσβαση σε χρηματοδότηση. Για το τελευταίο, θα ήθελα ο ίδιος να προσθέσω,«κυρίως για τις μικρές και μικρομεσαίες επιχειρήσεις που αποτελούν τη ραχοκοκκαλιά της οικονομίας μας».
• Η συχνότητα των απευθείας αναθέσεων και των κριτηρίων ανάθεσης μόνο βάσει τιμής σηματοδοτεί ανεπαρκές επίπεδο ανταγωνισμού, αποτέλεσμα δυνητικά χαμηλής σχέσης ποιότητας-τιμής στον τομέα των δημοσίων συμβάσεων.
• Ένας από τους τομείς που υπονομεύει το επιχειρηματικό περιβάλλον και την πράσινη μετάβαση είναι η ανεπαρκής διακυβέρνηση των κρατικών οντοτήτων.
• Ο δείκτης αντίληψης της διαφθοράς παρουσιάζει χειρότερες επιδόσεις στην Κύπρο (53 σε σύγκριση με 64 στην ΕΕ, με 0 υψηλά επίπεδα διαφθοράς και 100 επίπεδα σχεδόν εξάλειψης).

Εκ των πραγμάτων, υπάρχει θέμα μη ικανοποιητικού σχεδιασμού, προγραμματισμού και συντονισμού και συμπερίληψη μη ώριμων έργων. Ως εκ τούτου, επιβάλλεται εγρήγορση και ανάληψη ευθύνης απ’ όλους τους εμπλεκομένους, προκειμένου να μη χαθούν σημαντικά ευρωπαϊκά κονδύλια. Επισημαίνεται ότι η 31η Αυγούστου 2026 είναι η τελευταία ημερομηνία υποβολής αιτήσεων εκταμίευσης από το ΜΑΑ.

Διαφθορά και αντίκτυπος στην οικονομική ανάπτυξη

Η οικονομική ανάπτυξη, όπως όλοι γνωρίζουμε, είναι συνυφασμένη με την αξιοπιστία και την εμπιστοσύνη, τη χρηστή διοίκηση, το κράτος δικαίου και τη σταθερότητα του οικονομικού περιβάλλοντος. Αναξιοκρατία, υπέρμετρη διακριτική ευχέρεια, έλλειψη λογοδοσίας, και αχανής γραφειοκρατία είναι παράμετροι που ευνοούν τη διαφθορά.

Δυστυχώς, στην αντίληψη της κοινωνίας, η διαφθορά φαίνεται να έχει εμπεδωθεί ως μέρος της κυπριακής κουλτούρας. Με αρνητικό αντίκτυπο στην επιχειρηματικότητα, στη βιωσιμότητα και ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, στην προσέλκυση επενδύσεων προστιθέμενης αξίας και, κυρίως, στο αίσθημα ύπαρξης ενός κράτους δικαίου.

Αναζητούμε ένα νέο πολιτικό ήθος, έναν νέο πολιτικό πολιτισμό, πέρα από τη διαπλοκή και τη διαφθορά και τους κάθε λογής ημετέρους. Με ανεξάρτητους θεσμούς και αξιώματα ευθύνης που να στελεχώνονται με «ελεύθερους» ανθρώπους, επαγγελματίες στο είδος τους. Καλά τα συνθήματα και οι διακηρύξεις, είναι όμως οι πράξεις που μετρούν.

Η Ανεξάρτητη Αρχή κατά της Διαφθοράς και το Γνωμοδοτικό Συμβούλιο - προεπιλογής για διορισμούς σε Συμβούλια κρατικών οντοτήτων - είναι μια αρχή που, με ανάλογη πίστωση χρόνου, θα κριθεί εκ του αποτελέσματος.

Θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε ακόμα πιο μπροστά. Με «θεσμικά αντίβαρα και ισορροπίες» (checks and balances) όσον αφορά σε διορισμούς με βάση το Σύνταγμα και σε προτεινόμενους για διορισμό σε θεσμικά όργανα της ΕΕ, που συμβάλλουν στη διαμόρφωση ανάλογης εικόνας για τη χώρα μας.

Να καταρτίζεται με διαφανή διαδικασία η προεπιλογή υποψηφίων (short list) από ανεξάρτητη επιτροπή επιλογής ή/και τη Βουλή των Αντιπροσώπων ανάλογα με την περίπτωση. Αυτή η πρακτική ακολουθείται και από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως έχω ενημερώσει, στις 2 Νοεμβρίου 2022, τη Βουλή σε γραπτό απολογισμό της υπηρεσίας μου ως απερχόμενο Μέλος του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου, με κοινοποίηση σε Υπουργούς και αξιωματούχους.

Ανάγκη φορολογικής μεταρρύθμισης

Η μεταρρύθμιση του φορολογικού μας συστήματος, που χρονολογείται πέραν της 20ετίας, είναι υπό μελέτη για ολική μεταρρύθμιση, θα είναι έτοιμο σε δύο χρόνια και θα είναι ουδέτερο.

Ειδικότερα σε περιόδους κρίσης, επιβάλλεται να καθιερώσουμε μακροπρόθεσμη στοχευμένη κοινωνική πολιτική - για τις ευάλωτες ομάδες και νοικοκυριά και για την αντιμετώπιση της υπογεννητικότητας- αντί κατά καιρούς βραχυπρόθεσμα ανακουφιστικά μέτρα. Αυτό μπορεί να γίνει με δικαιότερη κατανομή των φορολογικών υποχρεώσεων ανάλογα με την οικονομική δυνατότητα του καθενός. Κάποιες μεταρρυθμίσεις θα μπορούσαν να εφαρμοστούν νωρίτερα.

Σύμφωνα με την Έκθεση Χώρας 2023 της Κομισιόν, επισημαίνεται ότι «τα φορολογικά έσοδα της Κύπρου από τους φόρους ακίνητης ιδιοκτησίας είναι ιδιαίτερα χαμηλά τόσο ως ποσοστό του ΑΕΠ όσο και επί του συνόλου των φορολογικών εσόδων». Στο πλαίσιο της στεγαστικής και κοινωνικής πολιτικής θα μπορούσε, με κίνητρα και αντικίνητρα, να δοθεί ενθάρρυνση για να αξιοποιηθεί η αδρανής ακίνητη περιουσία κυρίως στις αστικές περιοχές.

Είναι αξιοσημείωτο ότι, σύμφωνα με στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας, το 33,4% των εργαζομένων (150.480) έχουν ακαθάριστες απολαβές που δεν ξεπερνούν τα 1.250 ευρώ τον μήνα. Ειδικότερα όσον αφορά τους νέους μας, ένας τρόπος αντιμετώπισης αυτού του κοινωνικού προβλήματος - και ενδεχομένως δημογραφικού με αναπόφευκτο “brain drain” -είναι να δοθούν κίνητρα στους εργοδότες, φορολογικά και άλλα, για δικαίωμα σε πιο αξιοπρεπείς απολαβές ανάλογα με την ακαδημαϊκή κατάρτιση και την επαγγελματική πείρα.

Σύσταση Επιτελικής Υπηρεσίας Διαχείρισης Κρατικών Ακινήτων υπό τον Υπουργό Οικονομικών με αποσπάσεις προσωπικού από αρμόδιες Υπηρεσίες

Ως Γενικός Λογιστής της Δημοκρατίας, τον Νοέμβριο 2008, κατόπιν ιδίας πρωτοβουλίας, ετοίμασα σχετική έκθεση μετά από επίσκεψη εργασίας σε νεοσυσταθείσα Υπηρεσία χώρας της ΕΕ.

Στόχος είναι η αύξηση κρατικών εσόδων και η μείωση εξόδων με τον τελευταίο λόγο σε οτιδήποτε αφορά κρατικά ακίνητα. Διαχείριση μητρώου ιδιόκτητων και ενοικιαζόμενων ακινήτων στην Κύπρο και στο εξωτερικό και ακινήτων που αξιοποιούνται από ιδιώτες. Καθορισμός ενοικίων σε τρέχουσες τιμές αγοράς, περιλαμβανομένων προκηρύξεων πλειοδοτικών διαγωνισμών. Προγραμματισμός, συντονισμός και χρηματοοικονομικές μελέτες για κόστος/όφελος αναφορικά με ενοικίαση έναντι ανέγερσης/αγοράς είτε με χρηματοδότηση από τον κρατικό προϋπολογισμό είτε με συνεργασία δημόσιου-ιδιωτικού τομέα. Προγραμματισμός/παρακολούθηση της συντήρησης των ακινήτων.

*Τέως Μέλος του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου και πρώην Γενικός Λογιστής της Κυπριακής Δημοκρατίας