Οι μάχες στην Τηλλυρία

59 ολόκληρα χρόνια από τότε που η Εθνική Φρουρά ματαίωσε τα τουρκικά σχέδια για διχοτόμηση της Κύπρου, μετά από σκληρές μάχες στην περιοχή Τηλλυρίας. Από τις αρχές του 1964, ευθύς μετά την τουρκοκυπριακή ανταρσία, το Γενικό Επιτελείο της Τουρκίας είχε έτοιμο σχέδιο για εισβολή στην Κύπρο και δημιουργία ενός μεγάλου καντονίου, που θα κάλυπτε μέγα τμήμα των βορειοδυτικών περιοχών του νησιού. Η πρώτη φάση του σχεδίου προέβλεπε προέκταση του τουρκοκυπριακού θύλακα Μανσούρας-Κοκκίνων-Λιμνίτη με εκείνον της Λεύκας. Η δεύτερη φάση προέβλεπε την επέκτασή του με την κατάληψη μεγάλου τμήματος των περιοχών Μόρφου - Λευκωσίας, την ένωσή τους με τη γραμμή Κιόνελι-Αγύρτας και τέλος τη συμπερίληψη της Κερύνειας.

Για την εφαρμογή του διχοτομικού αυτού σχεδίου τους, οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν τους στασιαστές του καντονίου Κοκκίνων-Λιμνίτη-Μανσούρας και Αγίου Θεοδώρου Τηλλυρίας, καθώς και «γιουρούκκηδες» (Τούρκους πολίτες εκπαιδευμένους), που στέλλονταν μυστικά από λιμάνια της νότιας Μικρασίας. Υπολογίζεται ότι μέχρι τον Ιούνιο του 1964 είχαν συγκεντρωθεί στην περιοχή Κοκκίνων- Μανσούρας, Αγίου Θεοδώρου και Λιμνίτη 800 περίπου Τούρκοι, αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και «γιουρούκκηδες», από τους οποίους οι 450 παρέμειναν και μετά τις νικηφόρες μάχες της Εθνικής Φρουράς στην περιοχή και τα Κόκκινα σαν μέγα προγεφύρωμα της Τουρκίας στην Κύπρο. Από τις αρχές του 1964 οι Τούρκοι άρχισαν την κατασκευή οχυρωματικών και άλλων έργων τόσο στην ακτή όσο και στα απότομα βουνά της περιοχής (Μάλι - Ακόνι - Ματσάγκος - Λωρόβουνος). Τις αρχές Ιουνίου οι στασιαστές Λευκωσίας-Λεύκας και Λιμνίτη-Κοκκίνων ειδοποιήθηκαν από το Γενικό Επιτελείο της Τουρκίας να βρίσκονται σε εγρήγορση, διότι στην Τουρκία ετοιμάζονταν «μαχητές» (μουτζαχεντίν), που είχαν προορισμό την Κύπρο και σκοπό την εφαρμογή της πρώτης φάσης του διχοτομικού σχεδίου. Οι περισσότεροι από τους «μαχητές» ήταν Τουρκοκύπριοι φοιτητές, που είχαν εκπαιδευτεί από Τούρκους αξιωματικούς και υπαξιωματικούς σε διάφορα στρατόπεδα του τουρκικού στρατού. Μαζί τους και αρκετοί «γιουρούκκηδες» - άτακτοι, αλλά εκπαιδευμένοι Τούρκοι πολίτες.

Οι Τούρκοι ήταν βέβαιοι για την επιτυχία του σχεδίου τους και, για να ενισχύσουν το ηθικό όσων θα συμμετείχαν στην εφαρμογή του, έστειλαν με μικρό πολεμικό σκάφος στα Κόκκινα τον Ραούφ Ντενκτάς και τον πρώτο αρχηγό της ΤΜΤ, συνταγματάρχη Αλί Ριζά Βουρουσκάν. Την πληροφορία αυτή είχε αποκαλύψει ο ίδιος ο Ντενκτάς σε κατάθεσή του σε αξιωματικούς της Εθνικής Φρουράς τον Νιόβρη του 1967, όταν συνελήφθη στον Άγιο Θεόδωρο Καρπασίας. Αποκάλυψε, συγκεκριμένα, ότι ο ίδιος με τον συνταγματάρχη Βουρουσκάν είχαν μεταφερθεί με τορπιλάκατο στα Κόκκινα την 31η Ιουλίου, για να πανηγυρίσουν, όπως πίστευε, την ένωση των καντονίων Μανσούρας-Λεύκας. Στις αρχές Αυγούστου τουρκικό πολεμικό σκάφος μετέφερε λαθραίως από την Τουρκία στα Κόκκινα Τάγμα ένοπλων, ετοιμοπόλεμων ατάκτων (γιουρούκκηδων) καιΤουρκοκυπρίων φοιτητών. Οι αφιχθέντες λαθραίως «γιουρούκκηδες» και φοιτητές ενώθηκαν με τους στασιαστές της περιοχής και άρχισαν με εντατικό ρυθμό τις τελευταίες προετοιμασίες, περιμένοντας τη διαταγή για την έναρξη των εχθροπραξιών.

Οι Αρχές της Δημοκρατίας είχαν στα χέρια τους επιστολή του τοπικού αρχηγού των στασιαστών Κοκκίνων προς τον Τούρκο στρατιωτικό διοικητή Λευκωσίας, στην οποία του ανέφερε ότι όλα ήταν έτοιμα για την κατάληψη της περιοχής Τηλλυρίας σε βάθος αρκετών μιλίων και τη συνένωσή της με τη Λεύκα. Για τη ματαίωση των τουρκικών σχεδίων η Κυβέρνηση άρχισε να εξοπλίζει τους κατοίκους της περιοχής, ενώ παράλληλα ξεκίνησε και η κατασκευή οχυρωματικών έργων. Σ’ όλο αυτό το διάστημα οι Τούρκοι προκαλούσαν καθημερινά, πυροβολούσαν τους υπερασπιστές της Τηλλυρίας και υπήρξαν νεκροί και από τις δυο πλευρές.

Ο Διγενής προειδοποιεί και υποδεικνύει

Ο στρατηγός Γεώργιος Γρίβας Διγενής, που παρακολουθούσε από τις αρχές του 1964 τις κινήσεις των Τούρκων, ενώ ήταν ακόμη στην Αθήνα, είχε αποστείλει στον διοικητή της αρτισύστατης Εθνικής Φρουράς, στρατηγό Γεώργιο Καραγιάννη, και μακροσκελές έγγραφο, όπου του εξέφραζε τις ανησυχίες του και του υπεδείκνυε τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων για τον τερματισμό των τουρκικών ενεργειών. Ως άριστος επιτελής είχε υποδείξει έγκαιρα την εκκαθάριση της περιοχής το ταχύτερο δυνατό, διότι είχε εκτιμήσει ορθά ότι το σχέδιο των Τούρκων προέβλεπε την επέκταση του καντονίου Μανσούρας - Λιμνίτη με τον θύλακα Λεύκας και απώτερο στόχο την προέκτασή του μέσω Μόρφου στη Λευκωσία. Δυστυχώς, οι προειδοποιήσεις του στρατηγού, που ορθώς είχε εκτιμήσει τα τουρκικά σχέδια, έπεσαν στο κενό και οι Τούρκοι προωθούσαν τις θέσεις τους κατασκευάζοντας και οχυρά ακόμη σε στρατηγικά σημεία τόσο στις ακτές, όσο και στα υψώματα της περιοχής.

Στις 11 Μαΐου είχε συλληφθεί Άγγλος λοχίας της Ειρηνευτικής Δύναμης των Ηνωμένων Εθνών και στο αυτοκίνητό του εντοπίστηκε οπλισμός, τον οποίο παραδέχθηκε ότι μετέφερε από το αρχηγείο των Τούρκων των Κοκκίνων στους Τούρκους της Λεύκας και της Λευκωσίας. Επίσης, στην κατοχή του Βρετανού λοχία της ΟΥΝΦΙΚΥΠ βρέθηκε επιστολή του Τούρκου διοικητή του θύλακα Μανσούρας-Κοκκίνων προς τον αντίστοιχο διοικητή Λεύκας, όπου επιβεβαιώνονταν πλήρως οι εκτιμήσεις του στρατηγού Γρίβα για τα τουρκικά σχέδια. Στις 18 Ιουνίου οι Τούρκοι στασιαστές κτύπησαν το χωριό Μοσφίλι, που βρίσκεται ανάμεσά τους και η κατάσταση εκτραχύνθηκε.

Στα τέλη Ιουνίου είχε αφιχθεί στην Κύπρο ο στρατηγός Γρίβας-Διγενής και στις 3 Ιουλίου είχε αναλάβει τη διοίκηση της ΑΣΔΑΚ (Στρατιωτική Διοίκηση Αμύνης Κύπρου), Αρχιστράτηγος, δηλαδή, των Ενόπλων Δυνάμεων του Ελληνισμού στην Κύπρο. Με την ανάληψη των καθηκόντων του ο στρατηγός Γρίβας με τους επιτελείς του άρχισαν τον καταρτισμό σχεδίων, όχι μόνο για τον τερματισμό των τουρκικών απροκάλυπτων προκλήσεων στην περιοχή Τηλλυρίας, αλλά και την επιτυχή απόκρουση ενδεχόμενης τουρκικής απόπειρας εισβολής στο νησί. Η Κύπρος, όπως έγραφαν ξένοι ανταποκριτές, είχε μετατραπεί σε απέραντο στρατόπεδο και οι ένοπλες δυνάμεις της αποτελούσαν πια αξιόπιστη αποτροπή, που καθιστούσε ανέφικτα τα τουρκικά σχέδια για εισβολή στο νησί.

Στις 9 Ιουλίου οι Τούρκοι επιχείρησαν νέα επέκταση του προγεφυρώματός τους και κατέλαβαν το ύψωμα Λωρόβουνος, ενώ παράλληλα διακινούσαν στρατιωτικό υλικό ανατολικά και συγκεκριμένα προς την κατεύθυνση Λιμνίτη και Λεύκας. Τότε, όπως έγραψε σε άρθρο του χρόνια αργότερα ο στρατηγός Γρίβας, από τις 6 Αυγούστου είχε ζητήσει ο ίδιος, ως Αρχηγός της ΑΣΔΑΚ, εσπευσμένα πολιτικοστρατιωτική σύσκεψη υπό την προεδρία του Μακαρίου για την αντιμετώπιση της κατάστασης που επιδεινωνόταν και λήφθηκε απόφαση για τον τερματισμό τής προώθησης των Τούρκων με δυναμικά μέσα. Σχετικά με την απόφαση είχε ειδοποιηθεί και ο Πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου από τον ίδιο τον Μακάριο. Ενώ δυνάμεις της Εθνικής Φρουράς υπό το γενικό πρόσταγμα του συνταγματάρχη Χουχουλή άρχισαν να συγκεντρώνονται στην περιοχή και να ετοιμάζονται για την εκδίωξη των Τούρκων στασιαστών από τις θέσεις της Εθνικής Φρουράς.

Φλέγεται η Τηλλυρία

Από τις 5 Αυγούστου ο Διγενής είχε διατάξει την αποστολή του 206 Τάγματος πεζικού, υπό τον ταγματάρχη Δημήτρη Δερτιλή, στην περιοχή. Το απόγευμα της επόμενης μέρας διατάχθηκε να μεταβεί εκεί και η 31η Μοίρα Ορεινών Καταδρομών, υπό τον ταγματάρχη και μετέπειτα στρατηγό Γεώργιο Καρούσο, η οποία σ’ ελάχιστο χρονικό διάστημα οργάνωσε το Ύψωμα Ματσάγκος, που απέκοπτε πια την προσπέλαση των στασιαστών προς Λευκωσία και Πάφο. Επίσης έσπευσαν να συμμετάσχουν και εθελοντές από διάφορα μέρη, ιδιαίτερα από χωριά της Πάφου. Ολόκληρη η Τηλλυρία φλεγόταν και ενώ η αντίσταση των Τούρκων άρχισε να κάμπτεται, ο Πρωθυπουργός Παπανδρέου σε εσπευσμένο μήνυμά του στον Μακάριο ζητά την άμεση κατάπαυση του πυρός.

Από το πρωί της 8ης Αυγούστου η 31η Μοίρα Ορεινών Καταδρομών κατέλαβε το στρατηγικής σημασίας ύψωμα Λωρόβουνος και άρχισε η άτακτη υποχώρηση των Τούρκων προς τα Κόκκινα. Το τουρκικό Γενικό Επιτελείο, για ν’ αποτρέψει την πλήρη συντριβή των στασιαστών, αποβίβασε νέες ενισχύσεις «γιουρούκκηδων» στα Κόκκινα, αλλά η έκβαση των μαχών είχε ήδη λήξη με νίκη των Ελλήνων. Μάταια τα τουρκικά πολεμικά αεροπλάνα, που έπλητταν χωριά ελληνικά της περιοχής από τις 4.30 μέχρι τις 6.30, προσπαθούσαν να αναπτερώσουν το καταρρακωμένο ηθικό των Τουρκοκυπρίων.

Στις 10 Αυγούστου οι Τούρκοι εγκαταλείπου τις θέσεις τους στην Αλεύκα, το Σελλάιν τ’ Άππη, τον Άγιο Θεόδωρο και τη Μανσούρα. Υποχωρούν ατάκτως στα Κόκκινα. Τα τουρκικά αεροπλάνα καλύπτουν την υποχώρησή τους με βομβαρδισμούς και πολυβολισμούς των χωριών της Τηλλυρίας και της Πόλης Χρυσοχούς. Ο Ντενκτάς θα πει αργότερα: «Από τις 10 Αυγούστου οι ελληνικές δυνάμεις μάς περικύκλωσαν. Η Άγκυρα για ν’ αποτρέψει τη σύλληψή μου έστειλε υποβρύχιο και τη νύκτα ήρθε και με παρέλαβε. Στις 12 Αυγούστου ήμουν πίσω στην Τουρκία…».

Οι μάχες στην Τηλλυρία έληξαν μετά από επέμβαση του Συμβουλίου Ασφαλείας και πιέσεις των Δυτικών Δυνάμεων προς την Ελλάδα και την Τουρκία, στις 10 Αυγούστου 1964.