Η Κύπρος των δύο ερευνών: Όταν η Δικαιοσύνη φοράει τη στολή της κοινωνικής τάξης
Δύο υποθέσεις. Δύο νεκροί. Δύο πρόσωπα μιας ίδιας κοινωνίας που κοιτάζει τον εαυτό της στον καθρέφτη και δεν αναγνωρίζεται. Από τη μια, η δολοφονία του Δημοσθένους, η οποία συγκλόνισε και προκάλεσε άμεση κινητοποίηση, δηλώσεις, συλλήψεις, δημόσιες τοποθετήσεις. Από την άλλη, ο Θανάσης Νικολάου, ένας νέος άνθρωπος που ήρθε απλώς να υπηρετήσει τη θητεία του και βρέθηκε νεκρός κάτω από μια γέφυρα. Για τον έναν, οι αρχές στάθηκαν στο ύψος τους από την πρώτη στιγμή. Για τον άλλον, χρειάστηκαν σχεδόν είκοσι χρόνια για να παραδεχτούν αυτό που η μάνα του φώναζε από την αρχή: ότι δεν αυτοκτόνησε.
Η αντίθεση δεν είναι τυχαία. Είναι καθρέφτης μιας κοινωνίας που έχει μάθει να μετρά τη ζωή με βάση την κοινωνική της αξία. Αν είσαι γνωστός, εύπορος, ανήκεις στα «δίκτυα» των ισχυρών, η Δικαιοσύνη κινείται αστραπιαία. Αν είσαι ένας απλός πολίτης χωρίς πλάτες και επιρροή, η υπόθεση σου καταχωνιάζεται στα συρτάρια της αδιαφορίας. Στην Κύπρο, δεν υπάρχει μόνο ανισότητα εισοδήματος. Υπάρχει και ανισότητα δικαιοσύνης.
Η υπόθεση Νικολάου έγινε σύμβολο γι’ αυτό το χάσμα. Η κ. Ανδριάνα Νικολάου, μια μάνα μόνη απέναντι σε ένα σύστημα ολόκληρο, πάλεψε για να ακουστεί η φωνή της. Είκοσι χρόνια αγώνα, εκθέσεις, εκδικαστικές απορρίψεις, σιωπή και ειρωνεία από θεσμούς που ορκίζονται ότι υπηρετούν τον νόμο. Και όμως, στάθηκε όρθια. Χωρίς πολιτικούς προστάτες, χωρίς μικρόφωνα, χωρίς επιρροή. Μόνο με μια λέξη που σήμερα σπανίζει: αξιοπρέπεια.
Η δολοφονία του Δημοσθένους, από την άλλη είχε όλο το πακέτο: ισχυρά ονόματα, χρήμα, παράνομες δραστηριότητες, δημόσιο ενδιαφέρον. Δεν μειώνει κανείς τη φρίκη του εγκλήματος, το αντίθετο. Όμως το γεγονός ότι η κοινωνία και οι αρχές κινητοποιούνται όταν «αγγίζεται» η σφαίρα των ισχυρών και όχι όταν θυσιάζεται ένας απλός πολίτης, αποκαλύπτει ποιος πραγματικά έχει αξία στα μάτια του κράτους. Ο τρόπος που μια κοινωνία αντιμετωπίζει τους νεκρούς της λέει πολλά για το πόσο ζωντανή είναι η συνείδησή της.
Τα μέσα ενημέρωσης έπαιξαν και πάλι τον γνωστό ρόλο: πρωτοσέλιδα, αναλύσεις, αναπαραγωγή φημών για την μια υπόθεση, και σχεδόν σιωπή ή ειρωνεία για την άλλη. Δεν είναι μόνο θέμα δεοντολογίας, είναι ζήτημα συλλογικής συνείδησης. Είμαστε πιο πρόθυμοι να λυπηθούμε έναν «επώνυμο» που έπεσε θύμα του ίδιου του κυκλώματος στο οποίο συμμετείχε, παρά να σταθούμε δίπλα σε μια μάνα που πολεμά μόνη για την αλήθεια του παιδιού της.
Η υπόθεση Νικολάου δεν αφορά μόνο ένα έγκλημα. Αφορά μια νοοτροπία. Το «Άτε ρε, εν αλλάσει τίποτε» έγινε εθνικό μας σύνθημα. Και όσο το λέμε, αυτοί που κρατούν τα νήματα γελούν. Ο φόβος, η παραίτηση και η ανοχή είναι το τρίπτυχο πάνω στο οποίο χτίστηκε η ατιμωρησία. Γιατί αν ο πολίτης πάψει να διεκδικεί, το σύστημα δεν έχει λόγο να αλλάξει. Κι έτσι, κάθε φορά που ένας νέος «Θανάσης» ζητά δικαίωση, το σύστημα του απαντά με τη σιωπή του.
Τα στατιστικά είναι αμείλικτα. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της ΕΕ, η Κύπρος παραμένει ανάμεσα στις χώρες με το χαμηλότερο ποσοστό εμπιστοσύνης των πολιτών στη Δικαιοσύνη, κάτω από 40%. Περισσότεροι από τους μισούς πολίτες πιστεύουν ότι οι αποφάσεις επηρεάζονται από πολιτικές και οικονομικές σχέσεις. Και ίσως έχουν δίκιο. Όταν η Δικαιοσύνη φορά τη στολή της κοινωνικής τάξης, δεν μπορεί να βλέπει όλους ίσους.
Το αίτημα της κ. Νικολάου δεν είναι εκδίκηση. Είναι δικαίωση. Να ειπωθεί η αλήθεια, έστω και αργά. Να αναγνωριστεί πως ένα παιδί σκοτώθηκε και πως κάποιοι ευθύνονται. Γιατί όταν ένα κράτος αρνείται να παραδεχτεί την ευθύνη του, σκοτώνει ξανά, αυτή τη φορά, την πίστη των πολιτών στη Δικαιοσύνη.
Και όσο για τη σημερινή κοινωνία μας, ας κοιταχτούμε λίγο στον καθρέφτη. Αν αντιδρούμε μόνο όταν το αίμα «πουλάει» ή όταν το όνομα έχει δύναμη, τότε η ηθική μας έχει ήδη δολοφονηθεί. Ο Δημοσθένους και ο Νικολάου είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: της βίας, της σήψης, της απώλειας της αξίας της ανθρώπινης ζωής. Ο ένας δολοφονήθηκε από σφαίρες, ο άλλος από τη σιωπή.
Η Δικαιοσύνη οφείλει να είναι τυφλή. Όχι επιλεκτικά βλέπουσα. Και η κοινωνία οφείλει να είναι δίκαιη. Όχι συναισθηματικά χειραγωγούμενη. Γιατί μόνο όταν ο πόνος ενός απλού πολίτη μετρά όσο και ο πόνος ενός ισχυρού, θα μπορούμε να λέμε ότι ζούμε σε ένα πραγματικά ελεύθερο κράτος.
Η Κύπρος των δύο ερευνών δεν είναι απλώς ιστορία, είναι καθρέφτης. Και κάθε φορά που αποστρέφουμε το βλέμμα, η αντανάκλαση σκοτεινιάζει λίγο περισσότερο. Αν θέλουμε ένα αύριο με Δικαιοσύνη, πρέπει πρώτα να παραδεχτούμε ποιοι είμαστε σήμερα.
*Νομικός και ερευνήτρια κοινωνικών θεμάτων, με δράση υπέρ της αξιοπρέπειας, της διαφάνειας και της δικαιοσύνης.
