Ο εθισμός στην οθόνη μεγαλώνει μαζί με τα παιδιά

Σε κάθε γωνιά της καθημερινότητας η εικόνα είναι γνώριμη, παιδιά και έφηβοι με τα μάτια τους καρφωμένα στις οθόνες των κινητών τηλεφώνων. Αυτό που ξεκίνησε ως ένα εργαλείο επικοινωνίας και πληροφόρησης εξελίσσεται ραγδαία σε έναν μηχανισμό εξάρτησης, με επιπτώσεις που πλέον δεν μπορούν ν’ αγνοηθούν.

Η χρήση των κινητών τηλεφώνων ξεκινά όλο και νωρίτερα. Παιδιά δημοτικού διαθέτουν πλέον «έξυπνες» συσκευές, ενώ οι έφηβοι περνούν πολλές ώρες την ημέρα μπροστά στην οθόνη. Πίσω από την αθώα πρόφαση της «επικοινωνίας με φίλους» ή της «χρήσης για το σχολείο» κρύβεται συχνά η υπερβολική έκθεση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στα διαδικτυακά παιχνίδια και στις ατελείωτες ώρες παθητικής παρακολούθησης βίντεο.

Η εξάρτηση αυτή δεν είναι μόνο ψυχολογική. Έχει και κοινωνικές και σωματικές συνέπειες, όπως απομόνωση, ελλιπής ύπνος, άγχος, μείωση της συγκέντρωσης, ακόμη και επιδείνωση της φυσικής κατάστασης λόγω έλλειψης κίνησης. Παιδιά και έφηβοι δυσκολεύονται να συμμετάσχουν σε ζωντανές συζητήσεις, να αναπτύξουν υγιείς σχέσεις και ν’ αντιληφθούν τα όρια ανάμεσα στον ψηφιακό και στον πραγματικό κόσμο.

Οι γονείς, πολλές φορές, νιώθουν αβοήθητοι. Η τεχνολογία είναι παντού και η πλήρης απαγόρευση δεν είναι ρεαλιστική. Ωστόσο, είναι απαραίτητη η καθιέρωση κανόνων, όπως για παράδειγμα χρονικά όρια, απαγόρευση χρήσης κατά τη διάρκεια των γευμάτων ή πριν από τον ύπνο και κυρίως ειλικρινής διάλογος με τα παιδιά για τους κινδύνους και τις πραγματικές ανάγκες τους.

Η Πολιτεία, τα σχολεία και οι φορείς παιδικής προστασίας οφείλουν να δράσουν επίσης. Η εισαγωγή εκπαιδευτικών προγραμμάτων για την ψηφιακή υγεία, η ευαισθητοποίηση των οικογενειών, αλλά και η θέσπιση πολιτικών για πιο υγιή χρήση της τεχνολογίας από ανηλίκους είναι πλέον επιβεβλημένα.

Η τεχνολογία μπορεί να είναι σύμμαχος. Όμως, χωρίς καθοδήγηση και μέτρο, γίνεται παγίδα. Τα παιδιά μας αξίζουν ένα μέλλον με αληθινές σχέσεις, με ουσιαστικές εμπειρίες και με μια οθόνη που δεν καθορίζει, αλλά υπηρετεί τη ζωή τους.

Η υπερβολική χρήση των κινητών τηλεφώνων από παιδιά και εφήβους αποτελεί ένα φαινόμενο που εντείνεται συνεχώς και απασχολεί τόσο την κοινωνία όσο και την εκπαιδευτική κοινότητα.

Καθώς το φαινόμενο της εξάρτησης παιδιών και εφήβων από τα κινητά τηλέφωνα απασχολεί όλο και περισσότερο την κοινωνία και τους γονείς, ζητήσαμε από την Δρα Ερνεστίνα Σισμάνη-Παπακώστα, Προϊσταμένη Υπηρεσίας Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας του Υπουργείου Παιδείας, να μας απαντήσει στα βασικά ερωτήματα που αφορούν τις επιπτώσεις της υπερβολικής χρήσης, τις προληπτικές δράσεις και τον ρόλο του σχολείου.

Τι στοιχεία έχετε από τη σχολική κοινότητα για την υπερβολική χρήση κινητών τηλεφώνων από μαθητές;

Η υπερβολική χρήση κινητών τηλεφώνων από παιδιά, μαθητές και ενήλικες παρουσιάζει αυξητική τάση ως κοινωνικό φαινόμενο σε διεθνές επίπεδο. Στην Κύπρο, λόγω αυξημένων περιστατικών υπερβολικής και λανθασμένης χρήσης κινητών από μαθητές/μαθήτριες εντός του σχολικού χώρου, με πρωτοβουλία του ΥΠΑΝ τέθηκαν σε ισχύ οι περί Λειτουργίας των Δημόσιων Σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης (Τροποποιητικοί) Κανονισμοί του 2024, με βάση τους οποίους περιορίζεται η χρήση κινητών καθ’ όλη τη διάρκεια λειτουργίας των σχολείων. Μετά την εφαρμογή των νέων κανονισμών η χρήση κινητών στα σχολεία είναι πολύ περιορισμένη και αφορά συγκεκριμένους σοβαρούς λόγους.

Υπάρχει αύξηση περιστατικών που να συνδέονται με εξάρτηση ή κατάχρηση κινητών (π.χ. απώλεια προσοχής, επιθετικότητα, έλλειψη ύπνου);

Στην Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας δεν παραπέμπονται συχνά μαθητές/μαθήτριες με συμπτωματολογία που να είναι συνδεδεμένη με εξάρτηση στη χρήση κινητού. Πολύ μικρός αριθμός μαθητών έχει αξιολογηθεί και κριθεί ότι εμπίπτει στην κατηγορία της υπερβολικής χρήσης/εξάρτησης στο διαδίκτυο τα τελευταία χρόνια. Ερευνητικά, όμως, φαίνεται ότι η εξάρτηση και η υπερβολική χρήση μπορεί να οδηγήσουν σε σοβαρές αρνητικές συνέπειες όπως κοινωνικό άγχος, μοναξιά, κοινωνική απομόνωση, δυσκολία συγκέντρωσης, κατάθλιψη, ακόμη και αυτοκτονικό ιδεασμό.

Παρατηρείται διαφοροποίηση ανάμεσα στις βαθμίδες εκπαίδευσης

(Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο);

Η χρήση κινητών στη Δημοτική Εκπαίδευση είναι σε πολύ χαμηλά επίπεδα σε σχέση με τις άλλες βαθμίδες. Η έναρξη της εφηβείας και η μετάβαση στο Γυμνάσιο αυξάνει φυσιολογικά την ανάγκη για χρήση κινητού και επικοινωνίας μέσα από τα κοινωνικά δίχτυα. Τα προβλήματα που δημιουργούνται στη Μέση Εκπαίδευση αφορούν στη λανθασμένη χρήση κινητών τηλεφώνων και στην προβολή της σχολικής βίας/διαδικτυακού εκφοβισμού. Τα τελευταία χρόνια ο διαδικτυακός εκφοβισμός λαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις με σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχική και μαθησιακή εξέλιξη των μαθητών/μαθητριών.

Πώς διαμορφώνεται σήμερα ο νόμος για την απαγόρευση των κινητών στα σχολεία (π.χ. το πρωί, τα διαλείμματα, τις ώρες μάθησης);

Ο νόμος στα σχολεία εφαρμόζεται και ακολουθείται από το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών. Δεν παρουσιάζονται ιδιαίτερα προβλήματα στα σχολεία σχετικά με το θέμα.

Τι γίνεται στην περίπτωση παράβασης του νόμου από μαθητές; Υπάρχουν προβλεπόμενες κυρώσεις ή διορθωτικά μέτρα;

Η ενεργοποίηση και χρήση από τον/την μαθητή/μαθήτρια του κινητού του τηλεφώνου επιτρέπεται μόνο εφόσον πραγματοποιείται υπό την εποπτεία εκπαιδευτικού και εξυπηρετεί διδακτική πράξη και εκπαιδευτική διαδικασία γενικότερα και σε περιπτώσεις όπου προκύπτει έκτακτη ανάγκη για θέματα ασφάλειας ή/και υγείας.

Κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου εφαρμογής των τροποποιημένων κανονισμών, οι Διευθύνσεις των σχολείων επικεντρώνονται στην ενημέρωση και εξοικείωση των εκπαιδευτικών και των μαθητών/μαθητριών με τους νέους κανονισμούς. Ειδικότερα, όσον αφορά την επιβολή παιδαγωγικών μέτρων, συστήνεται από το ΥΠΑΝ όπως οι Διευθύνσεις των σχολείων εξαντλούν όλα τα περιθώρια που έχουν στη διακριτική τους ευχέρεια για την αξιοποίηση του παιδαγωγικού διαλόγου, της παρατήρησης, της επίπληξης και της κοινής γραπτής παιδαγωγικής δέσμευσης. Αυστηρότερα παιδαγωγικά μέτρα, όπως αυτό της αποβολής, μπορούν να επιβάλλονται ως έσχατη επιλογή, σε περιπτώσεις κατά τις οποίες ένα παράπτωμα τελείται κατ’ επανάληψιν ή συνυπάρχει με άλλα, σοβαρότερου βαθμού, παραπτώματα σχετικά με τη χρήση κινητού τηλεφώνου.

Επιπρόσθετα, οι Διευθύνσεις των σχολείων καλούνται όπως διασφαλίζουν ότι, κατά τον χρόνο του διαλείμματος, οι μαθητές/μαθήτριες αξιοποιούν ποιοτικά χώρους υγιούς και δημιουργικής απασχόλησης, καθιστώντας το σχολικό περιβάλλον πιο ελκυστικό για τα παιδιά.

Τι είδους προγράμματα πρόληψης υλοποιούνται στα σχολεία σε σχέση με την ψηφιακή εξάρτηση;

Η Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας, στο πλαίσιο του ρόλου της, αναπτύσσει προγράμματα μετά από αιτήματα των σχολείων ή με δική της πρωτοβουλία με βάση τη θετική ψυχολογία και την προώθηση της ψυχικής υγείας όλων των παιδιών.

Στα σχολεία εφαρμόζονται προγράμματα πρόληψης και παρέμβασης με στόχο την ανάπτυξη των απαιτούμενων δεξιοτήτων για αυτοβελτίωση, αυτοέλεγχο και γενικότερα για την καλή ψυχική υγεία όλων των παιδιών. Ταυτόχρονα εφαρμόζονται προγράμματα και βιωματικά εργαστήρια με στόχο την πρόληψη και καταπολέμηση της βίας και του εκφοβισμού αναπτύσσοντας κοινωνικές δεξιότητες, δεξιότητες αποδοχής και σεβασμού της διαφορετικότητας του κάθε παιδιού.

Συμμετέχουν ενεργά οι γονείς σε δράσεις ενημέρωσης; Υφίσταται συνεργασία σχολείου–οικογένειας για το θέμα;

Οι γονείς αποτελούν σημαντικούς σχολικούς εταίρους και η εμπλοκή τους σε δράσεις, προγράμματα και παρεμβάσεις αποτελεί προϋπόθεση επιτυχίας. Η συνεργασία σχολείου - οικογένειας είναι απαραίτητη και η κοινωνία χρειάζεται να εργαστεί περισσότερο για την υποστήριξη της οικογένειας και την ενεργό εμπλοκή της στην εκπαιδευτική διαδικασία. Το θέμα της υποστήριξης της οικογένειας είναι πολυεπίπεδο, συνεπακόλουθα κρίνεται σημαντική η εμπλοκή πολλών αρμοδίων φορέων και υπηρεσιών για να επιτευχθεί.

Υπάρχει σημείο αναφοράς για μαθητές που αντιμετωπίζουν συμπτώματα εξάρτησης από κινητό;

Το σχολείο με τους μηχανισμούς και τις υπηρεσίες υποστήριξης (Υπηρεσίες Συμβουλευτικής, Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας, Ομάδα Άμεσης Παρέμβασης) μπορεί ν’ αποτελέσει πλαίσιο αναφοράς για μαθητές που αντιμετωπίζουν συμπτώματα υπερβολικής χρήσης. Η συνεχής εκπαίδευση των σχολικών εταίρων (εκπαιδευτικών, γονιών, μαθητών), αλλά και η ευαισθητοποίηση της ευρύτερης κοινότητας αποτελεί προϋπόθεση για μείωση και αντιμετώπιση του προβλήματος.

Τους παρέχεται πρόσβαση σε σχολικούς ψυχολόγους ή άλλο ειδικό προσωπικό;

Τα σχολεία αλλά και οι γονείς μπορούν ν’ αποταθούν στον οικείο εκπαιδευτικό ψυχολόγο (όλα τα σχολεία έχουν εκπαιδευτικό ψυχολόγο υπεύθυνο για το σχολείο τους) και να παραπέμψουν μαθητές/μαθήτριες με συγκεκριμένες δυσκολίες ή να ζητήσουν συμβουλευτική παρέμβαση και καθοδήγηση. Η παραπομπή μαθητή/μαθήτριας γίνεται πάντοτε με συγκατάθεση γονέων/κηδεμόνων. Σημειώνεται η υποστελέχωση της υπηρεσίας και η ανάγκη για επιπρόσθετο προσωπικό (με βάση ευρωπαϊκά και διεθνή δεδομένα), για να μπορέσει ν’ ανταποκριθεί επαρκώς στα σοβαρά και πολύπλευρα προβλήματα που αντιμετωπίζει το σύγχρονο σχολείο. Η αύξηση του προσωπικού θα δώσει τη δυνατότητα στην Υπηρεσία για επένδυση σε περισσότερο χρόνο τόσο στη διαχείριση ατομικών περιστατικών, που παραπέμπονται, όσο και στην ανάπτυξη δράσεων που αφορούν την πρόληψη.

Υπάρχουν πρόσφατες μελέτες ή δεδομένα για τη χρήση κινητών από μαθητές στην Κύπρο; Ποια είναι τα βασικά ευρήματα;

Τα ερευνητικά δεδομένα σε διεθνές επίπεδο παρουσιάζουν αυξητικές τάσεις και αρνητικές επιπτώσεις από την υπερβολική χρήση κινητών τηλεφώνων και διαδικτύου από ανηλίκους. Στην Κύπρο δεν υπάρχουν αρκετά ερευνητικά δεδομένα για το υπό αναφορά θέμα. Εντούτοις μεμονωμένες έρευνες καταδεικνύουν ότι υπάρχει πρόβλημα με υπερβολική χρήση και εξάρτηση στο διαδίκτυο καθώς και αυξητική τάση στο σχολείο. Επισημαίνεται ότι οι σχετικές έρευνες έχουν δημοσιευθεί πριν από τις τροποποιήσεις των κανονισμών για περιορισμό της χρήσης κινητού στα σχολεία.

Ποια είναι η εκτιμώμενη ηλικία έναρξης χρήσης κινητού στην Κύπρο;

Η έναρξη της εφηβείας σηματοδοτεί και την έναρξη της χρήσης κινητού (με εξαιρέσεις) τόσο στην Κύπρο όσο και στις πλείστες ευρωπαϊκές χώρες.

Μετά την απαγόρευση, πώς σχεδιάζει το Υπουργείο να ενισχύσει τη συνειδητή χρήση της τεχνολογίας από τους μαθητές;

Το ΥΠΑΝ, μέσα από υγιείς εναλλακτικές δράσεις στον σχολικό χώρο, προωθεί τη μείωση της χρήσης κινητού από τους μαθητές/μαθήτριες. Παράλληλα, η επιμόρφωση (εκπαιδευτικών/γονέων/ μαθητών) και η ευαισθητοποίησή τους σε γενικότερα θέματα ανάπτυξης και βελτίωσης δεξιοτήτων και ψυχικής υγείας συμβάλλει στον περιορισμό της χρήσης κινητών τηλεφώνων και στην ποιοτικότερη ζωή και εκπαίδευση.

Ποιο είναι το μήνυμα του Υπουργείου προς τους γονείς που ανησυχούν για τον χρόνο που αφιερώνουν τα παιδιά τους στα ψηφιακά μέσα;

Τα παιδιά έχουν ανάγκη από επικοινωνία και αλληλεπίδραση τόσο με τους γονείς όσο και με τους συνομηλίκους τους. Η έμφαση στην ενεργό εμπλοκή τους στη μάθηση, στην κάλυψη των αναγκών και στη φροντίδα τους, καθώς και η επαναφορά του παιχνιδιού και της εξερεύνησης του φυσικού περιβάλλοντος ως σημαντικό μέρος της παιδικής ηλικίας αποτελούν υγιείς αλλά και αναγκαίες δράσεις για την εξέλιξή τους. Ο περιορισμός της χρήσης του κινητού τηλεφώνου κατά τις μικρές κυρίως ηλικίες και η ταυτόχρονη επένδυση σε εναλλακτικές δραστηριότητες στη φύση και στο παιχνίδι μπορούν να βοηθήσου σημαντικά στην ψυχική και σωματική υγεία των παιδιών.

Η ψυχολογική αποτίμηση της υπερβολικής χρήσης κινητού από τα παιδιά

Η ψυχολόγος και προσωποκεντρική ψυχοθεραπεύτρια, Ράνια Μιχαηλίδου, μιλά πιο κάτω και μεταφέρει με σαφήνεια την ανησυχία της για την ολοένα αυξανόμενη εξάρτηση των εφήβων από τα κινητά τηλέφωνα. Μέσα από τη δική της καθημερινή επαφή με παιδιά και οικογένειες, αναδεικνύει τις ψυχολογικές επιπτώσεις, τον ρόλο της οικογένειας και την ανάγκη για ουσιαστική επικοινωνία αντί για απλή απαγόρευση:

«Η εξάρτηση των εφήβων από τα κινητά τηλέφωνα είναι πλέον καθημερινό φαινόμενο και πηγή έντονης ανησυχίας για πολλούς γονείς. Ως ψυχολόγος με 20 χρόνια εμπειρίας, βλέπω συνεχώς εφήβους απορροφημένους σε οθόνες, συχνά μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες, με συνέπειες στην ψυχική τους υγεία.

Τα κύρια ψυχολογικά συμπτώματα που παρατηρούμε είναι η απομόνωση από την οικογένεια, αυξημένο άγχος, χαμηλή αυτοεκτίμηση, σύγχυση ταυτότητας, ακόμα και αυτοτραυματικές συμπεριφορές που συνδέονται με τάσεις ή πρότυπα στα social media. Αρκετές φορές φαίνεται ότι εκφράζουν και πολύ θυμό, με αντιδραστικές τάσεις και έντονα ξεσπάσματα απόγνωσης.

»Η οικογένεια παίζει καθοριστικό ρόλο. Δεν αρκεί μόνο να βάζουμε όρια· χρειάζεται παρουσία, διάλογος και ενσυναίσθηση. Να γινόμαστε "φίλοι" με τα παιδιά μας - με σεβασμό, όχι με έλεγχο. Να δείχνουμε ότι μας νοιάζει πώς ήταν η μέρα τους, τι τους απασχολεί. Όταν νιώθουν αποδοχή και στήριξη, μειώνεται η ανάγκη να αναζητούν καταφύγιο μόνο στο διαδίκτυο.

»Η συνεχής επαφή με τις οθόνες επηρεάζει βαθιά την αυτοεκτίμηση και τη συναισθηματική ανάπτυξη. Πολλοί έφηβοι βρίσκουν στήριξη μεταξύ τους, γιατί νιώθουν ότι οι ενήλικες δεν τους καταλαβαίνουν. Γι' αυτό και είναι σημαντικό γονείς και εκπαιδευτικοί να "συγχρονιστούν" με τη νέα γενιά, μέσα από εκπαίδευση, ευελιξία και ανοιχτή επικοινωνία.

»Η λύση δεν είναι η αυστηρότητα, αλλά η εμπιστοσύνη, η αποδοχή και η ουσιαστική επαφή. Μόνο έτσι μπορούμε να καλλιεργήσουμε την αυτονομία, την αυτοπεποίθηση και την ψυχική ανθεκτικότητα των εφήβων μας. Πιστεύω».