Συνεντεύξεις

Γράφοντας το κείμενο της συλλογικής κατάθλιψης

Ποιητής από τους σημαντικότερους της γενιάς του ’80, ρέκτης εκδότης και διευθυντής του... πολύτροπου «Γραφείου Ποιήσεως» στην Πάτρα, ο Αντώνης Σκιαθάς μιλά, με εργαλείο την... εφ’ όλης της ύλης διεισδυτική ματιά του, για τη σύγχρονη ποιητική δημιουργία, το καθεστώς της κρίσης, τις λέξεις που λιπαίνουν τη γραφή και τη ζωή του...

Με διαρκή υποβολέα τον ζείδωρο ποιητικό λόγο, διευθύνατε, τη δεκαετία του ’90, το εύχυμο πολιτιστικό περιοδικό «Ελί-τροχος» και, τώρα, το... πολύτροπον Γραφείον Ποιήσεως. Μπορείτε να αναφερθείτε στα δύο αυτά ορόσημα της πολυσχιδούς σας δραστηριότητας, σε συνάρτηση με την εξέλιξη και αποτύπωση της ποιητικής σας φωνής;


Χαίρομαι ιδιαιτέρως, που οι ποιητές οι έχοντες σχέση με τη σύγχρονη λογοτεχνία γενικά μνημονεύουν δράσεις ‘’ποιητικής -λογοτεχνικής ‘’ μνήμης, όπως είναι ο βίος ενός λογοτεχνικού περιοδικού και μάλιστα του περιοδικού ‘’Ελί-τροχος’’, που συνομίλησε με την ελληνική και όχι μόνο λογοτεχνική πράξη, την δεκαετία του ενενήντα.


Κατά τα ειωθότα, οι συμμετέχοντες με τις δημιουργίες τους στη συγκρότηση του λογοτεχνικού ορίζοντα μιας εποχής, μιας περιόδου, καλύτερα είναι και οι ίδιοι που δημιουργούν εστίες ‘’επικοινωνίας‘’ για την τέχνη τους.


Σπουδαίοι συγγραφείς, ποιητές δημιούργησαν και διηύθυναν λογοτεχνικά περιοδικά, εφημερίδες τέχνης, βραχύβια ή μακρόβια έντυπα που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ανέδειξαν την δημιουργία της εποχής τους.


Στο πλαίσιο αυτό, εκπαιδεύτηκε και η δική μου λογοτεχνική προσωπικότητα. Κατά τη διάρκεια του λογοτεχνικού μου βίου συμμετέχω, δημιουργώ, παρουσιάζω ομοτέχνους, καταγράφω με μελέτες τη σύγχρονη λογοτεχνία στο πλαίσιο του εφικτού, με ιδιαίτερο βάρος, φυσικά, την ποίηση και τον ποιητικό βίο ομοτέχνων. Σε μια εποχή που είχε ησυχάσει η μεταδιδακτορική ηρεμία, η δημοκρατία γνοιαζόταν πιο πολύ για τη δημιουργία και τους δημιουργούς, ιδρύθηκε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (Ε.ΚΕ.ΒΙ.) με πρώτη διευθύντριά του τη Μυρσίνη Ζορμπά, σημερινή Υπουργό Πολιτισμού της Ελλάδας. Εκεί, λοιπόν, στις αρχές της δεκαετίας του ενενήντα, πολλά περιοδικά εμφανίστηκαν στα ελληνικά γράμματα, άλλα όπως ο "Ελί-τροχος" έκαναν τον κύκλο τους και άλλα, ώς και σήμερα, συνεχίζουν να εκδίδονται και να προβάλλουν με τον δικό τους τρόπο την Λογοτεχνία.


Έτσι κι εμείς, σε εποχές που η λογοτεχνία προβαλλόταν μόνο από τον έντυπο Τύπο, δημιουργήσαμε το περιοδικό "Ελί-τροχος" που με τα αφιερώματά του μνημονεύεται έως και σήμερα, κυρίως από μελετητές και ερευνητές. Τα αφιερώματά του στον Ν. Καζαντζάκη, στον Α. Σαμαράκη, στον Γ. Ρίτσο, στον Γ. Παυλόπουλο, στον Μ. Αναγνωστάκη και άλλους, έχουν καταστήσει το περιοδικό αντικείμενο μελέτης σε μια διαρκή βάση εδώ και ένα τέταρτο του αιώνα.
Τώρα, το ‘’Γραφείο Ποιήσεως‘’ είναι μια δομή που καταγράφει, μελετά, αρχειοθετεί ποιητές και ποιήτριες που ζουν και δημιουργούν σήμερα στον ελλαδικό χώρο. Ήδη, σε λίγο μπαίνουμε στον τρίτο χρόνο της ενότητας ‘’Ποιητικά Πορτρέτα‘’, τα οποία παρουσιάζουν το έργο ενός σύγχρονου ποιητή ή μιας σύγχρονης ποιήτριας, κάθε Κυριακή, στην εφημερίδα των Πατρών, ‘’Πελοπόννησος’’.


Σε συνεργασία με την εφημερίδα και με τον Ελληνικό Κύκλο Βιβλιοφίλων του Λονδίνου και τις εκδόσεις ‘’Πικραμένος’’ κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος με τους πρώτους πενήντα ποιητές που παρουσιάστηκαν την προηγούμενη χρονιά και, τώρα, με την ολοκλήρωση του 2018, θα κυκλοφορήσει ο δεύτερος τόμος με τους επόμενους πενήντα και συνεχίζεται η μελέτη και η καταγραφή.


Ταυτόχρονα, μια άλλη δράση είναι τα βραβεία ‘’Jean Moreas’’, τα οποία συγκροτούν μέσα από την επταμελή τους επιτροπή κρίσεις, διακρίσεις για τα ποιητικά βιβλία που εκδίδονται στην παρούσα χρονιά. Την προηγούμενη χρονιά βραβεύτηκε για το σύνολο του έργου της η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουρκ, για την καλύτερη ποιητική συλλογή που εκδόθηκε το 2017 η Δ. Χριστοπούλου, ενώ το βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Ποιητή το έλαβαν εξ ημισείας η Βάλια Τσάιτα - Τσιλιμένη και η Αντωνία Μποτονάκη. Το γραφείο Ποιήσεως δημιούργησε και τη Διεθνή Ποιητική Συνάντηση Ars Poetica στην Πάτρα, που για το 2018 συναντήθηκαν ποιητές από την Ελλάδα, την Ισπανία και την Κύπρο, ενώ για το 2019 επιθυμούμε και είμαστε σε προχωρημένες συνεννοήσεις να γίνει Μεσογειακή Συνάντηση ποιητών και ποιητριών στην Πάτρα.


Θεωρώ αναγκαίο, στον βίο ενός δημιουργού, τη συμμετοχή του στη δημιουργία δράσεων για την τέχνη του. Για μένα, η ποίηση είναι η καθημερινότητά μου και αναγκαία ζω με αυτήν και τον βίο της.
Η «γραφειοκρατία» και ο «μύθος» της ποίησης


Γραφείον Ποιήσεως... Ακούγεται ειρωνικά οξύμωρο. Γιατί επιλέξατε αυτήν την «επωνυμία»;


Επέλεξα αυτόν τον τίτλο, που σας φαίνεται οξύμωρος, για να σας μιλήσω με δύο τρόπους, με την ποίηση, με τη ‘’γραφειοκρατία‘’ της, αλλά και με τον μύθο της. Το γραφείο είναι ο χώρος που δημιουργεί ο ποιητής, αλλά και η διοικητική δομή που ένας φορέας υπηρετεί μια δράση, ένα γεγονός.


Το γραφείο Ποιήσεως υμνεί την ποιητική Δημιουργία με τους κώδικες και τις δράσεις που σας ανέφερα. Μέσα σε αυτά τα χρόνια της δημιουργίας αυτού του φορέα είναι άξιες λόγου οι συνεργασίες που έχουν πραγματοποιηθεί, οι δράσεις που έχουν ολοκληρωθεί και οι δομές που έχουν αποκτήσει κώδικες επικοινωνίας με τους δημιουργούς, τους μελετητές και τους έχοντες σχέση με την ποιητική τέχνη.


Ποιοι οι στόχοι και οι δραστηριότητες του Γραφείου; Θεωρείτε ότι τα πολιτιστικά πράγματα στον καιρό μας χρειάζονται την «επιτελεστικότητα» της δράσης και του «επιχειρείν»;


Ο όρος πολιτισμός περιγράφει εξαιρετικά πολλά. Περιγράφει Δημιουργία, περιγράφει επικοινωνία, περιγράφει εφαρμογή των ιδεών, περιγράφει πρόσωπα που δημιουργούν, πρόσωπα που συνθέτουν τις ιδέες των δημιουργών, περιγράφει με λίγα λόγια έναν ολόκληρο κόσμο που περιγράφει δομές πολιτιστικών δεδομένων.


Ταυτόχρονα, τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο, όσο και στον ελλαδικό χώρο υπάρχουν πανεπιστήμια που παρέχουν πανεπιστημιακές σπουδές για τη διαχείριση των «πολιτιστικών προϊόντων». Με δεδομένη τη χρήση του Διαδικτύου και την παγκόσμια αγορά ανοικτή σε ιδέες και δράσεις, είναι περισσότερο από κάθε άλλη φορά αναγκαία η οργάνωση της δημιουργίας συγκεκριμένων «επιχειρησιακών» στρατηγικών που φθάνουν έως και τον βαθμό ενός υγιούς επιχειρείν.
Υπερπληθώρα και σύγχυση


Στην εποχή μας φαίνεται να κυριαρχεί ένας πληθωρισμός του ποιητικού λόγου σ’ ένα τοπίο, ωστόσο, ατροφίας των κριτηρίων πρόσληψης, διάκρισης και αποτίμησης του λογοτεχνικού έργου. Πώς μπορεί, ο αναγνώστης, να καταφέρει να αγρεύσει το ουσιώδες, χωρίς να προσκρούσει στις συντριπτικές ξέρες της ρηχότητας;


Η ύπαρξη του Διαδικτύου, που με μοναδικό τρόπο «ελαττώνει» το κόστος επικοινωνίας του συγγραφέα με τον αναγνώστη, σε συνδυασμό με την ταυτόχρονη λειτουργία της ψηφιακής τυπογραφίας και την κατάργηση της παραδοσιακής, συνδράμει στην εύκολη έκδοση ενός βιβλίου και μάλιστα ποιητικού. Η ανυπαρξία του κριτικού λόγου, που πλέον δεν μπορεί με σαφήνεια να διακρίνει την ήρα από το στάρι, είναι μερικά από εκείνα που δημιουργούν την υπερπληθώρα ποιητικών συλλογών και σύγχυση στον ποιητικό λόγο. Η ένταξη των φιλολόγων περισσότερο από κάθε άλλη φορά στην κοινωνία των δημιουργών, ταυτόχρονα με την ευκολία της γραφής που πραγματοποιείται από «εργαλεία», όπως η δημιουργική γραφή, διαμορφώνουν τον εκδοτικό ορίζοντα.


Έχοντας να συγκρίνω την εποχή του "Ελί-τροχου" με το τώρα, ο ρυθμός που έρχονται τα βιβλία και ειδικά τα ποιητικά στη θυρίδα του Γραφείου Ποιήσεως δεν έχει σύγκριση.


Η πανεπιστημιακή κοινότητα συνήθως ασχολείται με τα βιβλία του «κανόνα», οπότε η σύγχυση ακόμα γίνεται μεγαλύτερη σε ένα ουσιαστικά μικρό κοινό αναγνωστών που δημιουργεί η μοναδικότητα της ελληνικής γλώσσας. Με λίγα λόγια, πολλά βιβλία, λίγοι αναγνώστες, καθώς και αυτοί που γράφουν, κατά κοινή ομολογία των ειδικών στις αντίστοιχες μελέτες, διαβάζουν όλο και λιγότερο. Η ποίηση στο Ηνωμένο Βασίλειο δημιουργεί πωλήσεις που κατ’ αναλογίαν στον ελλαδικό χώρο ούτε το 20% δεν είναι.


Χρειάζεται ένα μέτρο, χρειάζεται τα περιοδικά να έχουν αυστηρότερα κριτήρια δημοσίευσης κειμένων και συντακτικές επιτροπές που να φέρουν την ευθύνη για τις όποιες δημοσιεύσεις.


Αν μου επιτρέπεται να καταθέσω μιαν άποψη «μεγαλοφώνως», χρειάζεται λιγότερο συναλλαγή, με την έννοια ότι, σ’ αυτό το μεγάλο χωριό, όλοι γνωρίζονται, οπότε αυτοί που ξέρουν περισσότερο τον κοινοτάρχη έχουν καλύτερη διαχείριση από τους νεοφερμένους ενοίκους.


Άλλωστε, ούτε τα βραβεία μένουν, ούτε οι μεταφράσεις, ούτε οι κριτικές. Έχουμε δει τα τελευταία χρόνια, που διαθέτουμε και καλύτερη αρχειοθέτηση των γεγονότων των προηγουμένων χρόνων, ότι από τη μια υπάρχουν πολυβραβευμένοι ποιητές που ο πανεπιστημιακός κανόνας δεν τους λαμβάνει υπόψη του και, από την άλλη, ποιητές με ήθος, με έργο χωρίς βραβεία, που συνομιλούν με το κοινό τους και μάλιστα με διαρκή και εύληπτο τρόπο.


Ποιος θυμάται τον ακαδημαϊκό Σ. Σκίπη ή τον ακαδημαϊκό Σ. Μελά, που ο δεύτερος έκανε τα πάντα για να μην πάρει το βραβείο Νόμπελ ο Νικόλαος Καζαντζάκης;


Τα «μαγειρεία» της λογοτεχνίας πάντοτε υπήρχαν και είναι γνωστά για τις ζεστές «σούπες» που παρασκευάζουν ακόμα και σήμερα. Είναι βέβαιο, όμως, ότι όλοι οι πεινώντες του χώρου αναζητούν άλλες λύσεις για να τραφούν. Λέω σε ένα στίχο μου, αναφερόμενος σ’ αυτά τα γεγονότα, «Τόσες χιλιάδες χρόνια, τόσες χιλιάδες σώματα και η σκόνη τους ένα σακί χοντροκομμένο στάρι».
Η κρίση είναι καθεστώς πολυπολιτισμικό


Πώς κρίνετε τη σημερινή πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική κατάσταση του τόπου; Συνεχίζουμε να ζούμε, εξακολουθητικά, την εποχή των διαψευσμένων ελπίδων ή την εποχή των αμείλικτων απαξιώσεων;


Η εποχή περιγράφει την αποκατάσταση της σύγχυσης σε επίπεδο κοινωνικών προτεραιοτήτων. Με λίγα λόγια, μετά από μια μεγάλη περίοδο ιδιοτέλειας και προσωπικών στρατηγικών, κυρίως πλουτισμού και ευκολίας, οι Έλληνες κατανοούν ότι δεν μπορείς να καταναλώνεις και να «λεηλατείς» ακόμα και πνευματικά αυτά που δεν σου ανήκουν.


Είναι η εποχή που η συλλογική κατάθλιψη γίνεται και κείμενο, που άλλοτε είναι γλυκερό μέσα στο προσωπικό βίωμα και το συναίσθημα και άλλοτε γίνεται βιωμένη κραυγή για το αύριο των νεοτέρων. Θέλω να πιστεύω ότι θα επικρατήσει το δεύτερο σενάριο, γιατί, όπως έλεγε και ο πνευματικός μου πατέρας, ο Αντώνης Σαμαράκης, «το πιο βαθύ σκοτάδι είναι λίγο πριν ξημερώσει».


Και στην Ελλάδα αρχίζει και χαράζει όχι γιατί το θέλει το πολιτικό σύστημα, αλλά γιατί είναι αναγκαίο και απαιτητό από τους πολίτες, που όλο και περισσότερο βγάζουν «το πόδι έξω από την κουβέρτα».
Την τελευταία δεκαετία ο τόπος και οι άνθρωποί του διήλθαν μέσα από την εκτεινόμενη δίνη πολλαπλών καταστροφών -Χρηματιστήριο, μνημόνια, σκάνδαλα διαφθοράς, ανήκεστη κρίση θεσμών και εκπροσώπησης, οικονομική εξαθλίωση, κ.λπ.- παράλληλα με τις μονίμως χαίνουσες πληγές των εθνικών τραγωδιών (Κύπρος κ.λπ.). Είμαστε καταδικασμένοι να πορευόμαστε, εις διηνεκές χρόνου, στην κακή πλευρά των πραγμάτων, ή υπάρχει μια παρακαμπτήρια οδός;


Σε συνέχεια της προηγούμενης ερώτησης θεωρώ ότι η κρίση είναι ένα καθεστώς πολυπολιτισμικό, το οποίο επιφέρει αλλαγές συνολικά, ανάλογα με τον τρόπο διαχείρισης της καθημερινότητας. Ένεκα τούτου και οι δημιουργοί συνομιλούν με την κρίση μέσα από το όποιο πνευματικό έργο καταθέτουν. Το συλλογικό ασυνείδητο διαμορφώνει πλέον με διαφορετικό τρόπο την πρόσληψη της κοινωνικής δικαιοσύνης και της κοινωνικής αλήθειας.


Είναι περισσότερο από βέβαιον ότι αυτή η τραυματική εμπειρία για τον λαό μας, όπως περιγράφουν και οι σύγχρονοι κοινωνιολόγοι, θα επαναπροσδιορίσει τους κώδικες πρόσληψης και το ιδεολόγημα της δημιουργικής καθημερινότητας. Άρα και το ατομικό καλλιτεχνικό έργο.


Άλλωστε, είναι γνωστές οι απόψεις που, σε έναν βαθμό είναι και αποδεκτές, ότι ο δημιουργός συνήθως είναι πνευματικά συγκροτημένος και από το περιβάλλον που δημιουργεί και αναπτύσσει πνευματικά.
Οι λέξεις του Ελύτη, του Καβάφη, του Ομήρου, του Κάλβου


Ο Νίκος Καρούζος έλεγε ότι «η Ελλάδα κρέμεται από μερικές λέξεις...». Προφανώς είναι στον καθένα, ιδία στους ποιητές, να τις «βρει», να τις «ξορκίσει» και να τις αρθρώσει. Για εσάς, ποιες είναι αυτές οι λέξεις;


Για μένα οι λέξεις που συγκροτούν τον ποιητικό μου βίο και οριοθετούν τον ποιητικό μου ορίζοντα, καθώς στα παιδικά μου χρόνια, λόγω οικογενειακών καταβολών, βίωσα το επταετές μόρφωμα της «δημοκρατίας των ολίγων» -δημοκρατία και αυτή όπου οι μισοί ήταν στα ξερονήσια και οι άλλοι μισοί στη γοητεία της «ηρεμίας»- περιγράφονται από τις ελληνικές λέξεις του Οδυσσέα Ελύτη, από τις μελωδικές λέξεις του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, από τις δημοκρατικές λέξεις του Ανδρέα Κάλβου και από τις λέξεις του Ομήρου που γέννησε το φως. Αυτές τις λέξεις που έκανε σύμβολα αιώνια η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη.
Μια μοναχική διαδρομή η ποίηση


Γράψατε την «Ευγενία», το τελευταίο, αν δεν κάνω λάθος, ποιητικό σας βιβλίο, κατά τη διάρκεια, όπως είπατε, της ηθελημένης σιωπής σας. Ποια η σχέση, για εσάς, της γραφής με τη σιωπή; Ισχύει η υπέροχη διατύπωση του Hugo Mujica ότι «ποίηση σημαίνει να κάνεις τη σιωπή να ακούγεται εκεί που οι λέξεις γεννιούνται, να δίνεις ζωή στη σιωπή που γεννάνε οι λέξεις»;


Η «Ευγενία» είναι το προτελευταίο μου βιβλίο. Το τελευταίο μου βιβλίο είναι «Ο μόνος πιστός ένοικος» που κυκλοφόρησε στις αρχές του 2018 και είναι μια τρίγλωσση συλλεκτική έκδοση. Κυκλοφόρησε σε 359 αριθμημένα αντίτυπα στα Ισπανικά, στα Αγγλικά και στα Ελληνικά με 16 ακουαρέλες της εικαστικού Κατερίνας Καρούλια. Τη μετάφραση στα Αγγλικά έκαναν οι Αμερικανοί ελληνιστές Ρόμπερτ και Δέσποινα Κριστ και στα Ισπανικά ο ελληνιστής Μάριο Ντομίνγκες Πάρα.


Η «Ευγενία» έσπασε μια επταετή εκδοτική σιωπή που ηθελημένα είχα επιβάλει στη γραφή μου. Η σιωπή είναι για μένα κώδικας δημιουργίας, άλλωστε, η εκδοτική σιωπή, δεν συνεπάγεται και συγγραφική σιωπή. Εκείνο, όμως, που για μένα είναι σπουδαίο και με γεμίζει χαρά είναι το ότι τόσο το αναγνωστικό κοινό, όσο και οι κριτικοί και οι μελετητές της λογοτεχνίας υποδέχθηκαν την «Ευγενία» με σπάνιου κάλλους συμπεριφορές αγάπης.


Συμφωνώ με τη διατύπωση του Hugo Mujica, καθώς η ποίηση είναι μια μοναχική διαδρομή στον κόσμο του μέτρου και η σιωπή είναι μια ανθρώπινη άσκηση για το μέτρο. Άλλωστε, με μετρημένες τις λέξεις περιγράφουμε τον κόσμο των συναισθημάτων και διαμορφώνουμε τον βίο της ποίησης με την καταγραφή των ιδεών σε ένα βαθιά ανθρωποκεντρικό τοπίο.
Βιογραφώντας τον Αντώνη Σαμαράκη


Εκτός από ποιητής εκδότης ασχολείσθε έτη πολλά με το έργο του Αντώνη Σαμαράκη, με τον οποίο είχατε στενή επαφή στον καθημερινό σας βίο. Βιογραφείτε τα της ζωής του με δική του έγκριση και είσαστε πολύ κοντά στην έκδοση αυτού του υλικού. Του χρόνου συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την γέννηση του σημαντικού Έλληνα πεζογράφου. Πώς θα συμμετάσχετε σε αυτήν την επέτειο;


Ο Αντώνης Σαμαράκης είναι ο πνευματικός μου πατέρας, καθώς για πολλά χρόνια, ζώντας κοντά του ως μελετητής του έργου του και της ζωής του, έμαθα και βίωσα τα της λογοτεχνίας κοντά σε μια συγγραφική προσωπικότητα που έχαιρε εκτιμήσεως σε παγκόσμιο επίπεδο και μπορούσε να διαμορφώνει κώδικες για τα της τέχνης της Γραφής.


Μετά από πολλές γραφές, θεωρήσεις και αναθεωρήσεις η επέτειος για τα εκατό χρόνια από τη γέννησή του θαρρώ πως θα τιμηθεί και από την έκδοση της Βιογραφίας του, που ξεκίνησε να καταγράφει στοιχεία του βίου του ακόμα όταν ήταν εν ζωή.


Πλήθος στοιχείων και πληροφοριών για τον λογοτεχνικό, κοινωνικό βίο του περιλαμβάνει αυτός ο τόμος. Ταυτόχρονα, εφόσον το επιτρέψουν οι συνθήκες, θα προτείνουμε και εκδηλώσεις και παρουσιάσεις του έργου του στον Λονδίνο, σε συνεργασία με τον Ελληνικό Κύκλο Βιβλιοφίλων Λονδίνου, αλλά και στην Κύπρο, που τόσο πολύ αγαπούσε και τόσο υπερασπίστηκε στο έργο του.


Ο Αντώνης Σαμαράκης ήταν φίλος με πολιτικούς όλων των κομμάτων της Κύπρου, με απλούς πολίτες, αλλά και συγγραφείς και ποιητές Κύπριους, επικοινωνούσε συχνά μαζί τους, όπως και επισκεπτόταν και τη Μεγαλόνησο. Στην βιογραφία του έχω ολόκληρο κεφάλαιο που έχει αναφορές για την Κύπρο.