Ο Τζόκερ στην τράπουλα της διεθνούς σκηνής

Η ταινία «ΤΖΟΚΕΡ» συνεχίζει να σπάζει το ένα μετά το άλλο τα εισπρακτικά ρεκόρ στο αμερικάνικο box office και εξακολουθεί να βρίσκεται στο επίκεντρο της συζήτησης σε ολόκληρο σχεδόν τον δυτικό -και όχι μόνο- κόσμο. Όσοι παρακολούθησαν την ταινία «φαινόμενο», όπως έχει χαρακτηριστεί, αναμφισβήτητα θα έχουν εμπλακεί σε κάποιου είδους φιλοσοφική συζήτηση ή έχουν έρθει αντιμέτωποι με διάφορες πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις για το βαθύτερο νόημα του έργου. Την ώρα, όμως, που αριστεροί και δεξιοί κριτικοί κινηματογράφου επιχειρούν να καταλήξουν σε θεωρητικά συμπεράσματα, στους δρόμους από τον Λίβανο μέχρι το Χονγκ Κογκ, τη Χιλή, το Ιράκ και το Κουβέιτ, όπου δηλαδή επικρατούν διαμαρτυρίες αναταραχής, η φιγούρα του Τζόκερ άρχισε ήδη να γίνεται σύμβολο ενάντια σε αριστερή ή δεξιά καταπίεση και στη διεκδίκηση δικαιωμάτων ενάντια σε καταπιεστικά και απολυταρχικά καθεστώτα. Είναι τελικά ο Τζόκερ απλώς μια τραγική περίπτωση ανθρώπου, που ο κοινωνικός αποκλεισμός τον οδήγησε σε διάπραξη εγκλημάτων, είναι ένας αντι-ήρωας ή συμβολίζει κάτι παραπάνω, που πλέον δεν μπορεί να χωρέσει σε ιδεολογικά καλούπια;

Κόντρα Τσίπρα - Χρυσοχοΐδη

H ιδεολογική σύγχυση και ο προβληματισμός που προκάλεσε η ταινία έγιναν άμεσα ευδιάκριτα και στην πολιτική σκηνή της Ελλάδας, όπου την εβδομάδα που μας πέρασε ήταν το θέμα που μονοπωλούσε την επικαιρότητα, καθώς αστυνομικοί μπήκαν σε κινηματογραφικές αίθουσες για να απομακρύνουν ανηλίκους που πήγαν να την παρακολουθήσουν. Μάλιστα ο πρώην Πρωθυπουργός της Ελλάδας και νυν Πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ, Αλέξης Τσίπρας, ήρθε σε δημόσια αντιπαράθεση με τον Υπουργό Προστασίας του Πολίτη της Ελλάδας για το συγκεκριμένο ζήτημα. Ο Τσίπρας διέκρινε την ταινία για «την ψυχική νόσο και το μπούλινγκ απέναντι στους ασθενείς και ταυτόχρονα τη συστημική ταξική αδικία. Την αδικία που γεννά το ταξικό μίσος και κάποια στιγμή την εξέγερση των από κάτω», όπως είπε. «Τη δολοφονία χαρακτήρων, ανάμεσα σε άλλα, καταδικάζει η ταινία. Την είδε και πάλι δεν κατάλαβε ο Α. Τσίπρας», απάντησε ο κ. Χρυσοχοΐδης.

Ιδεολογική σύγκρουση

Η κριτική που ασκείται στην ταινία έρχεται κυρίως από δυο κατευθύνσεις. Οι κριτικοί αριστερής απόχρωσης φαίνεται να επιτίθενται σε αυτήν για λόγους που φαίνεται να χάνουν το ουσιώδες νόημα της ταινίας και κάποιοι στα δεξιά φαίνονται ενθουσιασμένοι απλώς και μόνο επειδή τόσοι πολλοί στα αριστερά την καταδικάζουν. Το περιοδικό Jacobin συνδέει τον Τζόκερ με τον Ρόναλντ Ρίγκαν, ο οποίος έγινε Πρόεδρος το 1981, το έτος που λαμβάνει χώραν το Joker. «Στην απεικόνιση ενός εκτελεστή του οποίου η ευχάριστη πράξη καλύπτει τη βαθιά δυσαρέσκεια και τη βία, η ταινία του Φίλιπς μάς θυμίζει ότι πολύ πριν από τον Τραμπ ήταν ο Ρόναλντ Ρίγκαν που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τηλεόραση ξεκινώντας ένα μαζικό, αντιδραστικό κοινωνικό κίνημα». Αξίζει να σημειωθεί πως εκείνο το έτος, 1981, έγινε απόπειρα δολοφονίας του Ρίγκαν από έναν μοναχικό άνθρωπο που εμπνεύστηκε από την ταινία Τaxi Driver, στην οποία οι κριτικοί του κινηματογράφου βλέπουν πολλές ομοιότητες με τον Τζόκερ.

Κριτικές ξένου Τύπου

Στον Guardian, η Christina Newland εκφράζει αμηχανία με τις περιγραφές της ταινίας ως «δεξιάς». «Με σοβαρές περικοπές στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας που επηρεάζουν τη σταθερότητα του Άρθουρ (Τζόκερ), μαζί με την εστίαση του Φίλιπς (σκηνοθέτη) στις δυσοίωνες επιπτώσεις της διαδεδομένης ιδιοκτησίας όπλων φαίνεται περίεργο ότι η ταινία χαιρετίζεται ως εξολοκλήρου δεξιά».

Το Νational Review αναφέρει πως δεν έχει νόημα να υποστηρίζουμε ότι ο Joker είναι δεξιός. «Ο ίδιος οδηγεί μια επανάσταση των μη προνομιούχων έναντι στους κατέχοντες του 1%, διοχετεύοντας τη νοοτροπία ‘φάτε τους πλουσίους’ του Bane και της Catwoman στην ταινία του Batman ‘The Dark Knight Rises’. Εάν είναι ο ήρωας, και τον επικροτούμε, τότε πρέπει να είμαστε ικανοποιημένοι να δούμε το προλεταριάτο του κλόουν να ανεβαίνει. Αυτό δεν είναι δεξιό ή συντηρητικό, αυτό είναι Ιακωβινισμός. Στον βαθμό που ο Joker είναι δεξιός, είναι επειδή η ιδιότητά του είναι ένας αδύναμος άνθρωπος που κάνει τρομερά πράγματα, συμπεριλαμβανομένης της επίθεσης των τύπων της Wall Street, και πρέπει να είμαστε αηδιασμένοι».

«Ο Άρθουρ Φλεκ είναι ένα φρικιό, ηττημένος και ένας ψυχάκιας. Σκοπεύει να παγώσει τον μυελό σου, δεν σε εμπνέει να τον ακολουθήσεις. Κανένας που έχει σώας τας φρένας δεν βλέπει αυτόν τον νοσούντα χαρακτήρα και σκέφτεται ότι αποτελεί ‘ρόλο πρότυπο’. Ούτε η ταινία δείχνει να έχει ‘εμπάθεια’ προς τον Joker», σημειώνεται στους New York Times.

«Πρίγκιπας του εγκλήματος»

Πάντως ιδιαίτερα στις ΗΠΑ η νέα ταινία έχει επικριθεί για ενδεχόμενο υποκίνησης βίας και επαναφορά περιστατικών μαζικών πυροβολισμών, όπως έγινε σε κινηματογραφικό θέατρο του Κολοράντο το 2012, κατά τη διάρκεια προβολής της ταινίας Batman με τίτλο The Dark Knight Rises. Στην πραγματικότητα η φιγούρα του Τζόκερ τείνει να εξυψωθεί από κάποιους σε «πρίγκιπα του εγκλήματος» και να μετατραπεί σε ένα σύμβολο μεταξύ λαϊκών ανθρώπων σε διαφορετικές κοινωνίες για την καταπολέμηση, όπως οι ίδιοι πιστεύουν, της αδικίας, την οικονομικής ανισότητας, του κοινωνικού αποκλεισμού και της καταπίεσης. Το φαινόμενο άρχισε να παρατηρείται στη Μέση Ανατολή, όπου ιδιαίτερα νεαροί Άραβες, που αισθάνονται ότι αγνοούνται και απομονώνονται από την κυβέρνησή τους, ζωγράφιζαν τα πρόσωπά τους ως Τζόκερ, κατακλύζοντας τους δρόμους για να αμφισβητήσουν τα αντίστοιχα καθεστώτα τους, ειδικά στον Λίβανο και το Ιράκ. Εκτός από τη ζωγραφική τους στα πρόσωπα, πολλοί από αυτούς ντυμένοι ως κλόουν φωτογραφίζονται με συμβολισμούς που εμπεριέχονται στην ταινία κατά τη διάρκεια αντι-κυβερνητικών διαδηλώσεων.

Η εμφάνιση στον Λίβανο

Συγκεκριμένα, στον γειτονικό Λίβανο εδώ και μέρες έχει ξεσπάσει ένα μαζικό κύμα αμφισβήτησης της κυβέρνησης Χαρίρι. Οι διαδηλωτές ζητούν από την πολιτική ηγεσία να αναλάβει ευθύνη για τη συνεχιζόμενη οικονομική κρίση της χώρας, με αφορμή μια σειρά μέτρων λιτότητας που εκδόθηκαν την Πέμπτη, 17 Οκτωβρίου. Εν μέρει οι αντιδράσεις ξεκίνησαν για ένα εγκεκριμένο μέτρο από την κυβέρνηση, τον "φόρο WhatsApp", που θα ανάγκαζε τους πολίτες να πληρώσουν 0,20 δολάρια την ημέρα για να χρησιμοποιούν τηλεφωνικές κλήσεις μέσω διαδικτύου. Το WhatsApp είναι εξαιρετικά δημοφιλές στον Λίβανο, όπου τα κανονικά τηλεφωνήματα και τα γραπτά μηνύματα είναι πολύ ακριβά και αποτελούν την κύρια μέθοδο επικοινωνίας τόσο για επαγγελματικούς όσο και κοινωνικούς λόγους για πολλούς ανθρώπους στη χώρα. Η απόφαση αυτή προκάλεσε οργή που οδήγησε πολλούς νεαρούς διαδηλωτές να κατέβουν στους δρόμους σε πολλές πόλεις και περιοχές του Λιβάνου.

Κάποιοι διαδηλωτές στη Βηρυτό έχουν καταγράψει παραλληλισμούς μεταξύ της πρωτεύουσας του Λιβάνου και της πόλης Gotham City, της φανταστικής πόλης της αστικής αποσύνθεσης που είναι γνωστό ως το σπίτι του Batman και υπήρξε ο χώρος όπου διαδραματίζεται το δημοφιλές Joker. Από φωτογραφίες και βίντεο που έκαναν τον γύρο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης διακρίνονται αρκετοί διαδηλωτές που ζωγράφιζαν τα πρόσωπά στο στυλ του Τζόκερ, θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να εκφράσουν τη διαμαρτυρία τους. Ο Sari Hanafi, καθηγητής Κοινωνιολογίας και πρόεδρος του Τμήματος Κοινωνιολογίας, Ανθρωπολογίας και Μελετών των ΜΜΕ στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού, δήλωσε ότι η χρήση μάσκας και βαφής προσώπου έχει πρακτική και συμβολική σημασία. «Η σημαντική ιδέα είναι να κρύψει το πρόσωπο όταν ορκίζεται εναντίον κάποιου σημαντικού πολιτικού προσώπου».

Οι κλόουν της Χιλής

Εκτός από τις αντιδράσεις στον Λίβανο, εστίες αναταραχής παρατηρούνται και στη Χιλή, όπου και εκεί ο Joker έκανε την εμφάνισή του με τους Χιλιανούς να φορούν παρόμοιες μάσκες κατά τη διάρκεια των διαμαρτυριών στους δρόμους της χώρας. Από τις αρχές Οκτωβρίου, η αύξηση της τιμής των εισιτηρίων του μετρό στη Χιλή επέφερε τις πρώτες διαμαρτυρίες. Αρχικά οι μαθητές των γυμνασίων ξεκίνησαν να πηδούν πάνω από τα μηχανήματα επικύρωσης εισιτηρίων στους σταθμούς του μετρό στο Σαντιάγκο. Όμως, καθώς η Αστυνομία άρχισε να σπρώχνει βίαια τους επιβάτες για να παρακάμπτονται τα turnstiles, το περιστατικό σύντομα μετατράπηκε σε μαζική διαμαρτυρία και οι αντιδράσεις φούντωσαν, ξεφεύγοντας από ζήτημα απλής διαμαρτυρίας για τα ναύλα.

Οι διαδηλωτές στο Σαντιάγο βρίσκονταν στους δρόμους με την έκρηξη πυρκαγιών σε πολλές τοποθεσίες. Οι φωτογραφίες στα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης δείχνουν ότι οι άνθρωποι συσπειρώνονται για να ακουστούν οι φωνές τους για τα ευρύτερα οικονομικά ζητήματα στη χώρα. Ορισμένοι διαδηλωτές ντύθηκαν με το ίδιο κοστούμι Τζόκερ και το πανομοιότυπο μακιγιάζ. Ένας χρήστης στο Twitter συνέκρινε το τεράστιο συμβάν πυρκαγιάς που συνέβη κατά τη διάρκεια μιας χαοτικής νύχτας στο Σαντιάγο με σκηνές από την ταινία του Τζόκερ. Οι υποδομές στην πρωτεύουσα της χώρας υπέστησαν ζημιές και γκράφιτι όπως «Είμαστε όλοι κλόουν», μια ατάκα την οποία οι οπαδοί της ταινίας θα θυμούνται από πλάνα σε αυτήν.

Η απαγόρευση στο Χονγκ-Κονγκ

Στους δρόμους του Χονγκ Κονγκ, όπου οι ταραχές συνεχίζονται εδώ και εβδομάδες, οι διαδηλωτές υποδέχτηκαν τις περασμένες μέρες τις δυνάμεις ασφαλείας με μάσκες κινουμένων σχεδίων, καθώς σχημάτιζαν ανθρώπινες αλυσίδες γύρω από την πόλη, παρά την απαγόρευση της κάλυψης προσώπου που αποφάσισε η κυβέρνηση. Συγκεντρωμένοι κατά μήκος των γραμμών του μετρό της πόλης χέρι-χέρι, διαδήλωσαν υπέρ της δημοκρατίας μεταμφιεσμένοι ως χαρακτήρες όπως ο Winnie the Pooh, ο Guy Fawkes αλλά και ο… Joker.

Κράτησαν ανοιχτά τα φώτα των τηλεφώνων τους και τραγούδησαν συνθήματα που ζητούσαν μια σύγχρονη επανάσταση. Εδώ και πέντε μήνες οι πολίτες του Χονγκ-Κονγκ έχουν κλονίσει με τις διαμαρτυρίες τους την κινεζική πόλη με βίαιες αντιπαραθέσεις απέναντι στην Αστυνομία.

Οι διαμαρτυρίες του Χονγκ Κονγκ ξεκίνησαν τον Ιούνιο σε αντίθεση με ένα νομοσχέδιο που θα επέτρεπε τη μεταφορά κατηγορουμένων εγκληματιών στην ηπειρωτική Κίνα. Το σχετικό νομοσχέδιο αποσύρθηκε, αλλά οι διαδηλώσεις συνεχίστηκαν.

Ο Ιρακινός γραφίστας, Ahmed Shawqy, προχώρησε ένα βήμα πιο μπροστά και πρόσθεσε τον Τζόκερ σε διάφορες πραγματικές φωτογραφίες από τις διαδηλώσεις στη Βαγδάτη, προκαλώντας αμηχανία στις Αρχές της χώρας. Επιπλέον, ένας influencer με πολλούς ακόλουθους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης του Κουβέιτ, που ζωγράφισε το πρόσωπό του ως Τζόκερ, συνελήφθη αφού η φωτογραφία του μοιράστηκε εκατοντάδες χιλιάδες φορές στα κοινωνικά μέσα, όπως ανέφερε η El-Araby. Υπάρχουν μάλιστα και φωτογραφίες από Κούρδους που φοράνε μάσκα Joker κρατώντας τη σημαία του Κουρδιστάν.

Η περίπτωση Guy Fawkes

Δεν είναι όμως μόνο η μάσκα του Τζόκερ που έχει χρησιμοποιηθεί σε διάρκεια διαδηλώσεων. Στο παρελθόν, η μάσκα του Guy Fawkes από την ταινία V For Vendetta, με βάση ένα ομότιτλo μυθιστόρημα, χρησιμοποιήθηκε από διάφορους hacktivists και διαδηλωτές. Ακόμα και συνθήματα όπως "Οι ιδέες είναι αλεξίσφαιρες" χρησιμοποιήθηκαν ευρέως κατά τη διάρκεια τέτοιων διαμαρτυριών. Η διαφορά με τον Τζόκερ είναι πως η απήχησή του ξεπέρασε πολύ σύντομα τα σύνορα των ΗΠΑ και βρήκε ανταπόκριση σε περιοχές και χώρες όπου η φωτιά όταν ανάψει, δύσκολα σβήνει.