«Ματωμένα Χριστουγέννα» 1963 & η αεναώς ανακυκλούμενη «σφαγή της μπανιέρας»

Με ένα καταιγισμό μηνυμάτων και αναρτήσεων, όπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος η τουρκική και τουρκοκυπριακή προπαγάνδα πλημμύρισε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ) με το μονόπλευρό αφήγημά της για τα γεγονότα της 21ης Δεκεμβρίου 1963 και τις «φασαρίες» που ακολούθησαν.

Σε αυτό το γνωστό αφήγημα διαιωνίζεται κυρίως το κλασικό «επιχείρημα» πως πως δήθεν οι Κύπριοι Έλληνες οργάνωναν «γενοκτονία» και «σφαγή» των Τουρκοκυπρίων, θέση η οποία βασίζεται στο «θεμελιώδες ψεύδος» του Κυπριακού και που αποτελεί τον ιδρυτικό «ζωτικό μύθο» του τουρκοκυπριακού αποσχιστικού καθεστώτος.

Τα μηνύματα με επίκεντρο την πιο πάνω επιχειρηματολογία επαναλαμβάνονται αδιάκοπα από το 1963 και συνεχίζουν και φέτος με κύρια πηγή διάχυσης της προπαγάνδας αυτής τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Twitter και το Facebook.

Πολλά από αυτά αναρτώνται τόσο από επώνυμους λογαριασμούς Τούρκων πολιτών, όσο και από ανώνυμους λογαριασμούς. Τον χορό της παραπληροφόρησης σέρνουν Τούρκοι και Τουρκοκύπριοι αξιωματούχοι και ακαδημαϊκοί. Υπάρχει επίσης ομοφωνία ως προς το περιεχόμενο της προπαγάνδας, τόσο από τους ισλαμιστές, όσο και από τους κεμαλιστές.

Όπως πάντα, η ιστορία της «σφαγής της μπανιέρας» κατέχει πρωτεύουσα θέση στην τουρκική προπαγάνδα. Επίσης, συνεχίζουν οι κατηγορίες πως οι Ελληνοκύπριοι ξεκίνησαν τις φασαρίες με ένοπλες επιθέσεις κατά Τουρκοκυπρίων και αποσιωπάται το γεγονός πως η ΤΜΤ έφερνε όπλα από το 1959 ενώ συνεχίζονταν οι διαπραγματεύσεις μετά τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου (πχ πλοιάριο Deniz και άλλα που παραλίγο να τινάξουν τις συνομιλίες στον αέρα), εκπαίδευε χιλιάδες Τουρκοκύπριους στην Τουρκία και τα μέλη της αρνούνταν νόμιμους ελέγχους της Αστυνομίας, η οποία δρούσε στη βάση πληροφοριών για παράνομη διακίνηση οπλισμού.

Τ/κ «ζωτικός μύθος» & πρώτο πραξικόπημα κατά ΚΔ

Τα γεγονότα του 1963-64 που ξεκίνησαν στις 21 Δεκεμβρίου 1963, με αφορμή τον έλεγχο από την κυπριακή Αστυνομία ενός τουρκοκυπριακού αυτοκινήτου για το οποίο υπήρχαν υποψίες πως μετέφερε όπλα, εξακολουθούν να έχουν κεντρική θέση στο τουρκοκυπριακό εθνικό αφήγημα.

Για παράδειγμα, μετά την «εκλογή» του στη παράνομη «εκλογική» διαδικασία των κατεχομένων, ο Ersin Tatar συναντήθηκε στην Άγκυρα με τον Recep Tayyip Erdoğan. Στην κοινή συνέντευξη Τύπου (26/10/2020), ο Erdoğan έκανε αναφορά και στο 1963: «Η τουρκική πλευρά είναι υπέρ μας δίκαιης και βιώσιμης λύσης. Μόνο οι προσπάθειες της τουρκικής πλευράς δεν αρκούν για λύση. Είναι προφανές ότι η ελληνική πλευρά δεν έχει μια αντίληψη προς την κατεύθυνση της αποδοχής του τουρκοκυπριακού λαού ως ισότιμου εταίρου. Οι Ελληνοκύπριοι δεν θέλουν να μοιραστούν το κράτος που σφετερίστηκαν το 1963 από τον τουρκοκυπριακό λαό».

Από την πλευρά του ο Ersin Tatar είπε ότι «η Τουρκία εκτός από αδελφό κράτος μας είναι και μητέρα πατρίδα μας. Οι ρίζες μας από εδώ πήγαν στην Κύπρο». Πρόσθεσε ότι οι Τουρκοκύπριοι είναι όρθιοι χάρη στις επεμβάσεις της Τουρκίας το 1963 και το 1974 καθώς και τη στήριξη της Τουρκίας: «Αν η Τουρκία μετά το πραξικόπημα της ελληνοκυπριακής ΕΟΚΑ το 1974 και την ίδρυση "ελληνικής κυπριακής δημοκρατίας" δεν είχε ενεργήσει μόνη της, όλοι πρέπει να σκεφτούν τι θα γινόταν».

Σε συνέντευξή του στην «Kıbrıs» (03/12/2020), ο Tatar είπε: «Να μην ξεχνάμε ότι την πρώτη διχοτόμηση στο νησί την έκαναν οι Ελληνοκύπριοι μετά τις επιθέσεις τους το 1963. […] Θέλουν ας το δεχτούν θέλουν ας μην το δεχτούν, η ελληνοκυπριακή πλευρά είναι η πραγματική ένοχος στο κυπριακό πρόβλημα. Ο Μακάριος είναι αυτός που δεν μπόρεσε να χωνέψει την Κυπριακή Δημοκρατία του 1960 και έφερε στην ημερήσια διάταξη την Συνταγματική Αλλαγή των 13 Σημείων. Οι κοινότητες χωρίστηκαν με τις επιθέσεις των Ματωμένων Χριστουγέννων στις 21 Δεκεμβρίου 1963, οι Τουρκοκύπριοι αποκλείστηκαν από το κράτος. Η Κυπριακή Δημοκρατία έχασε την συνταγματική της ταυτότητα. Το να σκέφτεται κανείς σάμπως και δεν συνέβη τίποτα την περίοδο πριν από τις 20 Ιουλίου 1974 ισοδυναμεί με μη γνώση των ιστορικών πραγματικοτήτων στο κυπριακό πρόβλημα. Βεβαίως θα μιλήσουμε κοιτάζοντας μπροστά, όμως δεν πρέπει να διστάσουμε να προβαίνουμε και στις απαραίτητες υπενθυμίσεις σε όσους γνωρίζουν λανθασμένα το παρελθόν».

Όταν ο Erdoğan επισκέφθηκε στις 15 Νοεμβρίου τα κατεχόμενα για τους εορτασμούς της απόσχισης και το περίφημο «πικ-νικ» στην κατεχόμενη Αμμόχωστο, έκανε και πάλι αναφορά στο 1963. Όπως μετέδωσε η Μαρία Ζαχαράκη στο «Έθνος» (15/11/2020), ο Τούρκος Πρόεδρος τόνισε ότι «δεν είναι δυνατή καμία συνεργασία με τους Έλληνες στην Κύπρο» και πρόσθεσε ότι «αυτή χάλασε πρώτα με την ισχύ των όπλων το 1963 και έπειτα με το πραξικόπημα της ελληνικής χούντας το 1974». Σύμφωνα με τον Πρόεδρο της Τουρκίας «μόνο ένας είναι το θύμα στο Κυπριακό» και αυτοί είναι «οι Τουρκοκύπριοι που αγνοούνται εδώ και χρόνια και των οποίων τα δικαιώματα έχουν καταπατηθεί».

Ο πατέρας του ίδιου του κατοχικού ηγέτη, ο Rüstem Tatar, ήταν ο πρώτος Γενικός Ελεγκτής της δικοινοτικής Κυπριακής Δημοκρατίας και συμμετείχε στην μικτή ομάδα Ελλήνων-Τούρκων της Κύπρου που μετέβησαν με τους Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και Δρ Fazıl Küçük στις διαπραγματεύσεις στο Λονδίνο το 1959. Μετά την Τουρκανταρσία του 1963-64 ο Rüstem Tatar αποχώρησε από τη θέση του όπως όλοι οι Τουρκοκύπριοι που υπηρετούσαν σε πόστα του κοινού κράτους (Πρώτο Θέμα, 25/10/2020, Εφημερίδα των Συντακτών, 24/10/2020).

Σύμφωνα με πληθώρα στοιχείων που δημοσίευσε και παλαιότερα στα βιβλία της η Φανούλα Αργυρού (περίληψη αυτών σε πρόσφατο άρθρο της στη «Σημερινή της Κυριακής», 20/12/2020), η Τουρκανταρσία ήταν ουσιαστικά το πρώτο πραξικόπημα κατά της Κυπριακής Δημοκρατίας με στόχο την επιβολή δύο «ομόσπονδων κρατών».

Μετά τη χάραξη της διχοτομικής «Πράσινης Γραμμής» οι Τουρκοκύπριοι ζητούν ανταλλαγή πληθυσμών και εδάφους, ομοσπονδία, ξεχωριστή διοίκηση και ξεχωριστές αστυνομικές δυνάμεις στη Διάσκεψη του Λονδίνου τον Ιανουάριο του 1964. Τον δε Απρίλιο του 1964 οι τουρκοκυπριακές προτάσεις για «Ομόσπονδη Δημοκρατία της Κύπρου» απαιτούσαν «βόρειο κράτος» και «νότιο κράτος».

Μια συζήτηση για το πως προπαρασκευαζόταν το κλίμα το οποίο οδήγησε στα γεγονότα της 21ης Δεκεμβρίου 1963, για τους σχεδιασμούς της ΤΜΤ και της Τουρκίας και για την ελληνοκυπριακή άμυνα κάναμε σήμερα το πρωί στην «Πρώτη Εκπομπή» του «Ράδιο Πρώτο» (21/12/2020) με τους Λάζαρο Μαύρο και Μάριο Πούλλαδο.

Προπαγανδιστική επιμέλεια της «σφαγής της μπανιέρας»

Κορυφαίο συμβολικό στιγμιότυπο της προπαγάνδας η ιστορία της περιβόητης «δολοφονίας της μπανιέρας» και της συγκλονιστικής φωτογραφίας της μητέρας που δολοφονήθηκε μαζί με τα τρία παιδιά της. Αυτή η φορτισμένη φωτογραφία ανακυκλώνεται συνεχώς από τον Δεκέμβριο του 1963 μέχρι σήμερα και χρησιμοποιείται ως συναισθηματικό τέχνασμα για να αφοπλίσει τα επιχειρήματα που βασίζονται στα τεκμήρια πως είναι η τουρκοκυπριακή ηγεσία που προετοίμασε και δυναμίτισε το κλίμα που οδήγησε στα γεγονότα.

Αυτό που δεν αναφέρεται είναι πως σύμφωνα με κάποιες τουρκικές μαρτυρίες (όπως του φωτορεπόρτερ και δημοσιογράφου Ahmed Baran και της τουρκοκυπριακής εφημερίδας «Afrika»), ο δολοφόνος μάλλον ήταν ο ίδιος ο πατέρας τους, ο Επίατρος του τουρκικού στρατού Nihat İlhan, που πήρε τις ζωές της οικογένειάς του, ευρισκόμενος σε κατάσταση αμόκ και μετά φυγαδεύτηκε από τις τουρκικές αρχές. Την μαρτυρία του Baran την δημοσίευσε το 2003 ο δημοσιογράφος Κώστας Γεννάρης το 2003 στο βιβλίο του «From The East: Conflict and Partition in Cyprus» (Λονδίνο, εκδόσεις Elliot & Thompson), ξεσκεπάζοντας την τουρκική προπαγάνδα.

Μάλιστα, τα πτώματα των άτυχων παιδιών και της μητέρας τους, βρίσκονταν σε άλλη θέση μέσα στο σπίτι και μεταφέρθηκαν μέσα στην μπανιέρα με σκοπό η εικόνα να πετύχει την περισσότερη συναισθηματική επίδραση.

Ο Τουρκοκύπριος δημοσιογράφος Şener Levent σε μια σειρά από δημοσιεύματα στην τουρκοκυπριακή εφημερίδα «Afrika» (04/01/2015) και την ελληνοκυπριακή «Πολίτης» (07/01/2015, 08/01/2015) δημοσίευσε φωτογραφίες από το «έγκλημα της μπανιέρας» πριν να μετακινηθούν τα πτώματα, προκαλώντας το μένος τουρκοκυπριακών πολιτικών κύκλων διότι με τις αποκαλύψεις του χαλούσε αυτό το σημαντικό αφήγημα. Εξ άλλου, το σπίτι όπου διαδραματίστηκε το περιστατικό διατηρήθηκε, όπως και η μπανιέρα και το αποχωρητήριο, και ονομάστηκε «Μουσείο Βαρβαρότητας».

Ανεξαρτήτως του ποιοι τελικά πάτησαν τη σκανδάλη, η σκηνοθεσία της εικόνας για σκοπούς προπαγάνδας ήταν πολύ σημαντική για να εντυπωθεί αποτελεσματικά το μήνυμα που ήθελαν να περάσουν. Όπως έγραφαν το 2012 οι Theopisti Stylianou-Lambert (ΤΕΠΑΚ) και Alexandra Bounia (Πανεπιστήμιο Αιγαίου) στο επιστημονικό περιοδικό «Museum & Society» (τ. 10/3) σε δημοσίευση με τίτλο «War Museums and Photography»:

«Ένας πρώην διοικητής της TMT που ήταν παρών στη σκηνή του εγκλήματος παραδέχτηκε ότι οι πρώτες φωτογραφίες τραβήχτηκαν από την ΤΜΤ και είναι πολύ διαφορετικές από την εικόνα που έγινε τελικά διάσημη. Ισχυρίζεται ότι στις πρώτες φωτογραφίες μόνο το πρόσωπο του μικρότερου παιδιού είναι ορατό και πως η ΤΜΤ άλλαξε τη θέση των πτωμάτων για να κάνει τις φωτογραφίες πιο "αποτελεσματικές". Επιπλέον, αρκετές φωτογραφίες και βίντεο τραβήχτηκαν στη σκηνή μέρες μετά το πραγματικό γεγονός. Προφανώς τα πτώματα δεν αφαιρέθηκαν αμέσως έτσι ώστε οι δημοσιογράφοι απ' όλο τον κόσμο να έχουν την ευκαιρία να καταγράψουν και να μεταδώσουν το γεγονός.»

Σε άλλο κεφάλαιό τους με τίτλο «War Museums and Photography» που δημοσιεύθηκε το 2013 στο βιβλίο «Does War Belong in Museums?: The Representation of Violence in Exhibitions» (επιμέλεια Wolfgang Muchitsch, εκδόσεις Transcript Verlag) παραθέτουν περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με το «Μουσείο Βαρβαρότητας» στην κατεχόμενη Λευκωσία:

«Η επιλογή των φωτογραφιών είναι ενδεικτική: ακρωτηριασμένη σώματα, πρόσφυγες, μητέρες και τα παιδιά τους σε απόγνωση. Η πιο σοκαριστική φωτογραφία όμως είναι μια αδιάφορη φωτογραφία της συζύγου του Δρ Ilhan και των τριών παιδιών της, νεκροί μέσα στην μπανιέρα του σπιτιού τους. Τα πτώματα είναι στοιβαγμένα το ένα πάνω από το άλλο και τα πρόσωπα των τριών μικρών παιδιών είναι ορατά πολύ καθαρά. Η φωτογραφία, πλαισιωμένη σε χρυσή κορνίζα σαν οικογενειακό πορτραίτο, κρέμεται στον στοίχο έξω από το μπάνιο του σπιτιού και έτσι καλεί τον θεατή να αναδημιουργήσει τη σκηνή. Αυτή η αρκετά σκληρή φωτογραφία είναι η μόνη εικόνα που υπάρχει στο ενημερωτικό φυλλάδιο που υπάρχει για τους επισκέπτες στην είσοδο. Η επανάληψη καθιστά την φωτογραφία το οπτικό επίκεντρο του μουσείου, απαιτώντας αναγνώριση του γεγονός και ως εκ τούτου των ακροτήτων που υπέστησαν οι Τουρκοκύπριοι.

Αφού ξεπεραστεί το αρχικό σοκ, η έρευνα πάνω στις λεπτομέρειες της φωτογραφίας αποκαλύπτει μερικές ενδιαφέρουσες πληροφορίες: Αυτή είναι μόνο μια από μια σειρά παρόμοιων φωτογραφιών και βίντεο που γυρίστηκαν στη σκηνή μέρες μετά το πραγματικό συμβάν.

Προφανώς, τα πτώματα δεν αφαιρέθηκαν αμέσως ούτως ώστε οι δημοσιογράφοι απ' όλο τον κόσμο να έχουν την ευκαιρία να καταγράψουν και να μεταδώσουν το γεγονότος. Παρόλο που υπάρχουν έγχρωμες εκδόσεις της, επιλέγηκε η ασπρόμαυρη φωτογραφία για προβολή. Οι περισσότερες φωτογραφίες με το στυλ ντοκυμανταίρ της περιόδου εμφανίζονταν μαυρόασπρες διότι οι έγχρωμες ταινίες θεωρούνταν υποδεέστερες των μαυρόασπρων και συνεπώς πολλοί επαγγελματίες τις απέφευγαν. Επιπλέον, η ασπρόμαυρη φωτογραφία χρησιμοποιείται πιο συχνά σε εφημερίδες και έγινε συνώνυμη με το φωτορεπορτάζ και έτσι της έδωσε μια αύρα αυθεντικότητας. Ο λόγος για τον οποίο επιλέχθηκε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία αντί για μια έγχρωμη δεν είναι γνωστός. Ωστόσο, η φωτογραφία που επιλέχθηκε μοιάζει περισσότερα με το ύφος της εφημερίδας και επομένως πιο αυθεντική.

Η προβολή νεκρών σωμάτων, η αύρα αυθεντικότητας που προσδίδει η μαυρόασπρη φωτογραφία καθώς και το γεγονός ότι η φωτογραφία έχει κορνιζαριστεί ως οικογενειακό πορτραίτο και εμφανίζεται στο σπίτι των θυμάτων δημιουργεί συναισθήματα σύγχυσης, ταραχής και αποτροπιασμού στους επισκέπτες. Ο Sant Cassia συνέκρινε τις εικόνες που υπάρχουν σε ελληνικό και τουρκικό υλικό προπαγάνδας (που δημοσιεύθηκαν από τα αντίστοιχα Γραφεία Δημοσίων Πληροφοριών) και υπέδειξε πως οι Τουρκοκύπριοι αναδεικνύουν το νεκρό σώμα περισσότερο από τους Ελληνοκύπριους. Οι εικόνες των πτωμάτων περιγράφονται από τον συγγραφέα ως πληγές που "μεταμορφώνουν το σώμα σε ένα αδύνατο αντικείμενο και ως εκ τούτου ένα σχεδόν αναγνωρίσιμο θέμα". Αυτή η ιδιαίτερη εικόνα της νεκρής γυναίκας και των παιδιών της είναι παρούσα σχεδόν σε κάθε Τουρκοκυπριακό μουσείο που ασχολείται με τον πόλεμο καθώς και στην αίθουσα Κύπρου/Κορέας του Στρατιωτικού Μουσείου της Κωνσταντινούπολης.

Αυτό δεν προκαλεί έκπληξη διότι προσφέρει μια εμβληματική απεικόνιση της οδύνης, ένα τραύμα που μπορεί να ενισχύσει μια συλλογική τουρκοκυπριακή μνήμη που δικαολογεί τη διχοτόμηση και ταυτόχρονα αποδεικνύει την εμπειρία στα διεθνή μέσα ενημέρωσης».

Η «μπανιέρα» στα ΜΚΔ

Παρουσιάζουμε μια σειρά ενδεικτικών αναρτήσεων στα ΜΚΔ για υπογραμμίσουμε τη σημασία που δίνει η τουρκοκυπριακή πολιτική ηγεσία και η Τουρκία στα γεγονότα του 1963-64 αφού με αυτά δικαιολογούν την παράνομη απόσχισή τους από την ΚΔ και την εθνοκάθαρση του βορρά.

Από την μελέτη των σχετικών προφίλ που αναρτούν τα βίντεο, τις φωτογραφίες και τα κείμενα φαίνεται πως η καλλιέργεια του φανατισμού μέσα από την διαιώνιση του τουρκικού αφηγήματος εκφράζεται με διάφορους τρόπους, από μια σειρά προσωπικοτήτων (ακαδημαϊκών, πολιτικών, επίσημοι κρατικοί και κομματικοί λογαριασμοί, επώνυμοι πολίτες, ανώνυμοι λογαριασμοί και τρολλς) και περιλαμβάνει διάφορες μορφές (εικόνα, βίντεο, δραματική αναπαράσταση, κόμικ). Συνδέεται επίσης με πρόσφατα γεγονότα, όπως τη σύγκρουση μεταξύ Αρμενίων και Αζέρων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.

Επίσης, η προπαγάνδα γίνεται και στα τουρκικά αλλά και στα αγγλικά.

Η σημασία που δίνει η Τουρκία στην ψηφιακή προπαγάνδα (διαφορετική για εσωτερικά και εξωτερικά ακροατήρια) φάνηκε και τον Αύγουστο το 2020 με τις προκλήσεις του ερευνητικού σκάφους Oruç Reis εντός της ελλαδο-κυπριακής ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδας (SigmaLive, 11/08/2020) αλλά και από το γεγονός πως τον Σεπτέμβριο έγινε γνωστό πως η Διεύθυνση Επικοινωνιών της Τουρκίας δημιούργησε ένα νέο τμήμα στρατηγικής αντιπροπαγάνδας και διαχείρισης κρίσεων (Σημερινή Online, 25/09/2020).

(Ακολουθούν περισσότερα παραδείγματα από αναρτήσεις μετά το τέλος του κειμένου.)

Μαθήματα από την προπαγάνδα

Από την άλλη, από επιστημονικής σκοπιάς, η αναδημοσίευση από Τούρκους και Τουρκοκύπριους παλιών άρθρων τουρκικών εφημερίδων, φωτογραφιών, ταινιών και αποσπασμάτων από βιβλία στην τουρκική για τα γεγονότα του 1963-64 ανοίγουν στους Έλληνες ερευνητές μια πολύτιμη πύλη με νέα στοιχεία και δεδομένα τα οποία, ανεξαρτήτως του αφηγήματος που ενδύονται, μπορεί η καλόπιστη ιστορική έρευνα να αξιοποιήσει.

Τα όσα δημοσιεύουν Τούρκοι και Τουρκοκύπριοι στο διαδίκτυο μπορούν να συμπληρώσουν κενά στην έρευνα και να βοηθήσουν, χωρίς να υιοθετούνται οι πολιτικές θέσεις, να αντιληφθούμε καλύτερα το πως έβλεπαν τα πράγματα οι ίδιοι, ποιες ήταν οι ανησυχίες τους, πώς έβλεπαν τους Ελληνοκύπριους, πως μετάφραζαν οι ίδιοι τα ίδια γεγονότα και τον βαθμό που ήταν οργανωμένοι για να προωθήσουν τα σχέδια ομοσπονδοποίησης και διχοτόμησης.

Από αυτή την άποψη, τα υπερβολικά ξεσπάσματα της τουρκικής και της τουρκοκυπριακής προπαγάνδας μπορούν να αποτελέσουν υλικό προς μελέτη για βελτίωση της κατανόησης μας σχετικά με το πως βλέπουν οι Τουρκοκύπριοι τα πράγματα, αφ' ενός, και αφ' ετέρου να αντιληφθούμε τους κινδύνους της προπαγάνδας και πως τα γεγονότα των «Ματωμένων Χριστουγέννων» του 1963-64 χρησιμοποιούνται συστηματικά μέχρι σήμερα για να υποσκάψουν το κύρος της Κυπριακής Δημοκρατίας και να ροκανίσουν τα θεμέλια του Κυπριακού Κράτους.

Ενδεικτικά παραδείγματα από αναρτήσεις σε Twitter και Facebook: