Επισιτιστική ασφάλεια & ο εφιάλτης της πείνας στη «νέα κανονικότητα»

Και εκεί που η υφήλιος με την ψυχή στο στόμα περίμενε να τελειώσει η κρίση του κορωνοϊού και «να επανέλθει στην κανονικότητα», παρατηρούνται σε πολλές χώρες του κόσμου αυξήσεις τιμών σε τρόφιμα, αγαθά πρώτης ανάγκης και καύσιμα. Ξεκίνησε ήδη το «επόμενο επεισόδιο»;

Στην Κύπρο, οι αγροτικές οργανώσεις έχουν ήδη εκπέμψει σήμα κινδύνου για τις ελλείψεις σιτηρών, προειδοποιώντας την εβδομάδα που μας πέρασε ότι «η Κύπρος θα πεινάσει» με κίνδυνο για αύξηση της ανεργίας (Alpha, 12/10/2021). Την ίδια στιγμή, όπως και σε άλλες χώρες, εκτοξεύθηκαν και στην Κύπρο οι τιμές σε όλα τα βασικά αγαθά (SigmaLive, 12-13/10/2021).

Επισιτιστική ασφάλεια

Σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση Τροφίμων & Γεωργίας του ΟΗΕ (Food & Agriculture Organization – FAO) και τον WHO, «η επισιτιστική ασφάλεια επιτυγχάνεται όταν όλοι οι άνθρωποι, ανά πάσα στιγμή, έχουν φυσική και οικονομική δυνατότητα στην πρόσβαση σε τρόφιμα που ικανοποιούν τις διατροφικές τους ανάγκες για μια ενεργό και υγιή ζωή. Στην πραγματικότητα, η ασφάλεια των τροφίμων είναι ένα κρίσιμο κομμάτι της συνιστώσας χρήσης των τεσσάρων διαστάσεων της επισιτιστικής ασφάλειας των τροφίμων - διαθεσιμότητα, πρόσβαση, χρήση και σταθερότητα» (Υπ. Υγείας, moh.gov.cy).

Παγκόσμιος Δείκτης Ασφάλειας Τροφίμων

Φέτος είναι η δέκατη επέτειος του Παγκόσμιου Δείκτη Ασφάλειας Τροφίμων (Global Food Security Index – GFSI), ο οποίος σχεδιάστηκε από το «Economist Impact» (που είναι ένα είδος think-tank του γνωστού βρετανικού περιοδικού) με χρηματοδότηση της εταιρείας Corteva Agriscience. Το χαρτοφυλάκιο της εταιρείας περιλαμβάνει λύσεις για γεωργικά θέματα, όπως σπόρους, φυτοπροστασία και ψηφιακή πολιτική με στόχο τη μεγιστοποίηση της παραγωγικότητας και την αύξηση της απόδοσης και της κερδοφορίας. Μέχρι το 2019, που ανεξαρτητοποιήθηκε, αποτελούσε το Γεωργικό Τμήμα της DowDuPont.

Η επισκόπηση του GFSI για το 2021 λέει πως τα δεδομένα μιας δεκαετίας μπορούν να συνεισφέρουν στη δρομολόγηση των δράσεων για την υλοποίηση του στόχου της Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ για το 2030 (UN Sustainable Development Goal), που είναι η εκμηδένιση της πείνας μέσα από την προσέγγιση των συστημάτων τροφίμων (“food-systems approach”). Η έκθεση μελετά την πρόοδο που έχει γίνει προς αυτήν την κατεύθυνση. Αυτό περιλαμβάνει τη στάθμιση των τιμών, τη διαθεσιμότητα, την ποιότητα και την ασφάλεια των τροφών, την ανθεκτικότητα των εθνών και την προστασία των φυσικών τους πόρων, ούτως ώστε να διασφαλιστεί η μελλοντική παραγωγή.

Κρίση πείνας μετά την κορωνο-πανδημία;

Ο GFSI σημειώνει πως οι δείκτες του, από τότε που δημιουργήθηκε, έδειχναν αυξητική τάση σε όλα τα έθνη μέχρι και το 2019. Τα τελευταία δύο χρόνια όμως έχουν πέσει, φαινόμενο που αποδίδεται στην πανδημία του Covid-19, στις συγκρούσεις και στην κλιματική μεταβλητότητα (“climate variability”). Η μεγαλύτερη αστάθεια σημειώνεται λόγω της αύξησης των τιμών των τροφίμων σε 70 χώρες και τα πράγματα είναι στη χειρότερη θέση από το 2005-07.

Σχολιάζοντας τα πορίσματα του GFSI σε άρθρο του στο «Politico» (12/10/2021, «Hunger crisis: how innovation on the ground can address food insecurity», μετάφραση στα ελληνικά: «Σημερινή Online», 13/10/2021), ο Igor Teslenko, Πρόεδρος της Corteva Agriscience Ευρώπης, ανέφερε ότι τα τελευταία δύο χρόνια έχουν ασκήσει μιαν άνευ προηγουμένου πίεση στα παγκόσμια οικονομικά και διατροφικά συστήματα, με αποτέλεσμα πολλοί να υποφέρουν από χρόνιο υποσιτισμό και οξεία επισιτιστική ανασφάλεια (“food insecurity”). Διαπιστώθηκε ότι, σε ολόκληρη την Ευρώπη, οι οικονομικοί στρεσογόνοι παράγοντες επιδεινώθηκαν από τον Covid-19 και έχουν διαταράξει τις εθνικές οικονομίες και τις αλυσίδες εφοδιασμού τροφίμων, μειώνοντας την προσιτή τιμή και τη διαθεσιμότητα στην περιοχή. Αντί προόδου, ο κόσμος βρίσκεται τώρα σε επίπεδα πείνας που έχουν να παρατηρηθούν από το 2005-2007 και έτσι ο στόχος του ΟΗΕ πιθανόν να μην είναι εφικτός.

Ο Covid-19 μαζί με τα ακραία καιρικά φαινόμενα καθιστούν αναγκαία την ενίσχυση των ευρωπαϊκών εφοδιαστικών αλυσίδων τροφίμων και των συστημάτων εφοδιασμού για να αντέχουν στις κρίσεις, αναφέρει ο Teslenko. Σημειώνει ότι ο μακροπρόθεσμος αντίκτυπος της πανδημίας απομένει να φανεί και, ανεξαρτήτως αυτού, πρέπει να υιοθετηθεί η καινοτομία σε ολόκληρο το σύστημα για να υπάρξει αποτελεσματική διαχείριση της όποιας γεωργικής αστάθειας. Αυτό μπορεί να γίνει με επιπλέον δημόσιες επενδύσεις σε αγροδιατροφική έρευνα και ανάπτυξη και ενίσχυση βιώσιμων πρακτικών παραγωγικότητας και ανθεκτικότητας σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο.

Σε ορισμένες χώρες, τα ισχυρά δίκτυα κοινωνικής ασφάλειας (strong social safety nets) μετρίασαν την προβλεπόμενη αύξηση της επισιτιστικής ανασφάλειας, ενώ σε άλλες, η απουσία τέτοιας κοινωνικής προστασίας είχε ως αποτέλεσμα μεγαλύτερες αρνητικές επιπτώσεις στη διαθεσιμότητα τροφίμων και την προσιτότητα των τιμών.

Η έκθεση του GFSI υπογραμμίζει ότι πολλά πυκνοκατοικημένα ευρωπαϊκά έθνη εξαρτώνται ολοένα και περισσότερο από τις εισαγωγές τροφίμων. Προειδοποιεί ότι αυτή η ανησυχητική τάση θα μπορούσε να τα καταστήσει πιο ευάλωτα στην έλλειψη τροφίμων, καθώς οι μεγάλοι εξαγωγείς γεωργικών προϊόντων θα περιορίζουν τις εισαγωγές για να θρέψουν τους δικούς τους πληθυσμούς.

Εφοδιαστικές αλυσίδες & κίνδυνος εξάρτησης από τις εισαγωγές

Η επίδραση του κορωνοϊού στην ασφάλεια των αλυσίδων παροχής τροφίμων, τοπικά και διεθνώς, είχε απασχολήσει κράτη και διεθνείς οργανισμούς από τον καιρό του παγκόσμιου «σκληρού λόκνταουν» την Άνοιξη του 2020, αφού τα περιοριστικά μέτρα επηρέασαν τους εργαζόμενους στη γεωργοκτηνοτροφία και κλόνισαν τις εθνικές, υπερεθνικές και διεθνείς εμπορικές οδούς (SigmaLive, 10/04/2020). Τώρα αυτή η εκτίμηση έρχεται να επιβεβαιωθεί.

«Ο Covid-19 απειλεί να πισωγυρίσει χρόνια προόδου όσον αφορά τη φτώχια, την πείνα, την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και την εκπαίδευση. Λέγεται ότι ο κόσμος αντιμετωπίζει τη χειρότερη οικονομική ύφεση από την εποχή του Great Depression». Αυτά αναφέρει μελέτη που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό «Global Food Security» (Christophe Béné κ.α., «Global assessment of the impacts of COVID-19 on food security», τ. 31, online: 09/09/2021) και που αποτελεί «την πρώτη παγκόσμια εκτίμηση των επιπτώσεων του Covid-19 στα συστήματα τροφίμων και τους δρώντες τους, εστιάζοντας ειδικά στην επισιτιστική ασφάλεια και τη διατροφική κατάσταση αυτών που πλήττονται σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος». Οι ερευνητές συμπεραίνουν ότι τα «συστήματα τροφίμων αντιστάθηκαν και προσαρμόστηκαν στην αναστάτωση της πανδημίας», αλλά αυτή η ανθεκτικότητα έγινε με μεγάλο κόστος για τους δρώντες, σε αντίθεση με τα παντοπωλεία και τις υπεραγορές, που είχαν αύξηση των κερδών τους.

Την αναστάτωση στις εφοδιαστικές αλυσίδες των πλούσιων οικονομιών, με κίνδυνο και για πληθωρισμό, σημείωσε και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, αναφερόμενο στις «παγκόσμιες υγειονομικές ανησυχίες που προκάλεσε η διασπορά της μεταδοτικής παραλλαγής Δέλτα του Covid-19» (Wall Street Journal, 12/10/2021).

Στρατηγικά αποθέματα ημικατεχόμενης χώρας

Σε δηλώσεις του στη «Σημερινή», ο ΓΓ της Ένωσης Κυπρίων Αγροτών και πρώην βουλευτής του ΑΚΕΛ, Πανίκος Χάμπας, ανέφερε πως «πλέον ζούμε σε αυτήν την κρίση» και πως η επάρκεια στα σιτηρά είναι σημαντικό στοίχημα: «Περίμενε κανένας πως στη μητρόπολη του καπιταλισμού, την Αγγλία, θα παρουσιαζόταν αυτή η κρίση προϊόντων στα ράφια;». Ερωτηθείς αν υπάρχει ως ενδεχόμενο στους επόμενους μήνες να υπάρχει κρίση πείνας στην Κύπρο, απάντησε: «Βεβαίως, υπάρχει».

Επίσης, πολύς λόγος έγινε αυτήν την εβδομάδα για το ενδεχόμενο να μην υπάρχει επάρκεια σιτηρών στην Κύπρο. Στη «Σημερινή Online» (24/09/2020) ασχοληθήκαμε με αυτές τις διαστάσεις του θέματος από πέρσι, όταν γινόταν η συζήτηση στην Επιτροπή Γεωργίας της Βουλής για τη διαχείριση των στρατηγικών αποθεμάτων σιτηρών, μετά και από την παύση της Επιτροπής Σιτηρών Κύπρου, ιδιαίτερα σε σενάριο παρατεταμένου λόκνταουν, πολέμου ή αεροναυτικού αποκλεισμού.

Η ανθρωπότητα πάντοτε είχε ανησυχία για τα σιτηρά σε σχέση με λοιμούς και την ξηρασία, είπε ο κ. Χάμπας, και έφερε ως παράδειγμα την Αρχαία Αίγυπτο, όπου διατηρούνταν αποθέματα για 7 χρόνια. Είπε πως η Αριστερά, ως ΑΚΕΛ και ως ΕΚΑ, είχαν μια διαφορετική θέση σχετικά με την Επιτροπή Σιτηρών, αλλά σέβονται την απόφαση που πάρθηκε. Η Κύπρος, στην παγκόσμια αυτή αναστάτωση, έχει μια ιδιαίτερη ευαισθησία λόγω τουρκικής κατοχής:

«Πρέπει να υπάρξουν στρατηγικά αποθέματα από τους εμπόρους. Συνάμα, πρέπει το κράτος να δει: Αυτά τα υπερσύγχρονα σιλό, που είναι μεν κτισμένα πριν από τόσα χρόνια αλλά είναι πάρα πολύ καλά, σε πολύ καλή κατάσταση, τι τα κάνω; Πρέπει εδώ να βρεθεί η φόρμουλα. Είσαι μια ημικατεχόμενη χώρα. Δεν ξέρεις πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα, γι’ αυτό πρέπει να είσαι έτοιμος για όλα. Και όταν λέω για όλα το εννοώ – για όλα. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει πόλεμο, αεροναυτικό αποκλεισμό, εκτεταμένα λόκνταουν περιφερειακού επιπέδου και διαταραχές μεγάλης κλίμακας σε εφοδιαστικές αλυσίδες. Βρισκόμαστε σε μια θερμή περιοχή. Γίνονται πόλεμοι, γίνονται σεισμοί. Μπορεί να τύχει κάτι. Δεν μπορώ να στηρίζομαι μόνο στον έμπορο».

Παγκοσμιοποίηση, πανδημία, πείνα

Ο ΓΓ της ΕΚΑ πιστεύει ότι η επίκληση της πανδημίας έχει χρησιμοποιηθεί για «διόγκωση» του εν λόγω προβλήματος: «Εμείς πιστεύουμε ότι υπάρχει σκοπιμότητα. Δεν είναι τυχαίο, αμέσως, όλες οι πρώτες ύλες έχουν αυξηθεί. Είναι παντού αυτό το πρόβλημα. Επομένως, κάπου, εκτός από τη φυσιολογική κατάσταση με τη πανδημία, κάπου κάποιοι εκμεταλλεύτηκαν αυτό το γεγονός».

Ερωτηθείς για τον αν πίσω από την κρίση αυτή ενδεχομένως να βρίσκονται συμφέροντα που εργάζονται υπέρ της παγκοσμιοποίησης, ο κ. Χάμπας απάντησε με μια πρόβλεψη: «Αυτοί που δημιούργησαν την παγκοσμιοποίηση είναι και οι πρώτοι που θα την εγκαταλείψουν. Γιατί η Κίνα ήρθε από την πίσω πόρτα. Και αγοράζει και αμερικανικές εταιρείες».

Η εκτίμησή του για το αν οι διεθνείς οργανισμοί θα προσαρμοστούν στο «κινέζικο μοντέλο», είναι: «Εγώ πιστεύω ότι θα ξεφύγουμε από την παγκοσμιοποίηση εξ ανάγκης, λόγω της πίεσης που δέχονται από την Κίνα, και έχουμε αυτό το θέμα».

Θεωρεί πως επηρεαζόμαστε επίσης από τις κλιματικές αλλαγές και διότι η διατροφική επάρκεια θα είναι το μεγάλο πρόβλημα, θα πρέπει το κάθε κράτος «να χαράξει μια νέα εθνική αγροτική πολιτική». Σε επίπεδο κρατικής στρατηγικής για την επισιτιστική ασφάλεια, ο κ. Χάμπας υπογραμμίζει πως η Κύπρος, ως μέλος της ΕΕ, μπορεί να αξιοποιήσει την νέα Κοινή Γεωργική Πολιτική διότι «θα δώσει περισσότερη ευελιξία στα κράτη-μέλη και όχι τυχαία».

Κουλτούρα διατροφικής ασφάλειας: Οικόσιτα, σπόροι & αφαλάτωση

Ο κ. Χάμπας προτείνει μια εθνική αγροτική στρατηγική που να στηρίζεται σε δύο πυλώνες, της καινοτομίας, αλλά και της παράδοσης.

Το ότι η νήσος Κύπρος υποφέρει από συχνές ανομβρίες και ξηρασίες μπορεί να αντισταθμιστεί με το πλεονέκτημα ότι βρέχεται από θάλασσα. Κατά τον κ. Χάμπα, αυτό μας δίνει την ευκαιρία να εφαρμόσουμε μοντέλα αφαλάτωσης στα πρότυπα του Ισραήλ, σε συνδυασμό με την ηλιακή ενέργεια για τη συμφέρουσα ηλεκτροδότησή τους. Κάθε σπίτι μπορεί να έχει μιας μορφής αυτάρκεια.

Ταυτόχρονα, πιστεύει ότι πρέπει να υπάρξει αύξηση στα αποθετήρια παραδοσιακών σπόρων, όπως την Εθνική Τράπεζα Σπόρων του Ινστιτούτου Γεωργίας στη Λευκωσία και το Επισκέψιμο Αγρόκτημα - Κοινοτική Τράπεζα Αγροτικών Σπόρων στον Καλοπαναγιώτη, και να ενθαρρυνθούν οι κυπριακές καλλιέργειες.

Επιπλέον, για τη δημιουργία κουλτούρας διατροφικής ασφάλειας λέει: «Η άποψή μου είναι ότι οι κάτοικοι στην ύπαιθρο, είναι καιρός να έχει ο καθένας μια μικρή, οικογενειακή γεωργία. Δηλαδή, την οικόσιτη οικονομία. Δικαιούται βάσει νόμου, ακόμα και στην πόλη να έχει 3-4 κότες, κουνέλια και τα λοιπά. Πρέπει να είμαστε έτοιμοι για όλα. Μικρή ποσότητα, για το σπίτι, για την οικογένεια. Είναι μια καλή μορφή. Μπορούν και τα παιδιά να μαθαίνουν και να έτοιμα για το μέλλον. Εγώ μεγάλωσα σε χωριό, μέσα στα μποστάνια και τα χωράφια. Ξέρω τι σημαίνει γεωργία και έχω τόσο πάθος».

Οι προτάσεις του ΓΓ της ΕΚΑ για παράλληλη διασφάλιση της αυτόχθονος γεωργοκτηνοτροφίας είναι καίριας σημασίας, αν αναλογιστεί κανείς το τίμημα που πληρώνουν άλλες χώρες που την εγκατέλειψαν ή την μείωσαν.

Για παράδειγμα, μια επιστημονική μελέτη των V. Raschke & B. Cheema, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Public Health Nutrition» (τ. 11/7) το 2007 («Colonisation, the New World Order, and the eradication of traditional food habits in East Africa: historical perspective on the nutrition transition»), αναφέρει πως η νεο-αποικιοκρατία και η Νέα Παγκόσμια Τάξη κατέστρεψαν τα εντόπια συστήματα διατροφής στην Ανατολική Αφρική, μέσα από την αλλαγή των παραδοσιακών συνηθειών. Τα αντικατέστησαν, κάνοντας τις τοπικές διατροφικές ανάγκες εξαρτώμενες «από το παγκοσμιοποιημένο σύστημα τροφίμων των πολυεθνικών εταιρειών, ένα σύστημα που είναι εγγενώς συνδεδεμένο με τη δημιουργία μη-μεταδοτικών επιδημιών σε όλην αυτήν την περιοχή και διεθνώς». Αυτό το πέτυχαν, αναφέρουν, μέσα από διαφημιστική διατροφική προπαγάνδα, περιθωριοποίηση των ντόπιων καλλιεργειών, εισαγωγές, αστυφιλία και «μηχανική του λιμού» μέσα από οικονομικές πολιτικές διεθνών οργανισμών.

Προφητολογικό Επίμετρο

Και εκεί που η πλήρης εμβολιαστική κάλυψη κατά του Covid-19 μεταξύ των ενηλίκων στην Κύπρο έφτασε το 78,9% (SigmaLive, 10/10/2021) και πολλοί θεώρησαν ότι η κρίση τελείωσε και ήρθε η ηρεμία της «νέας κανονικότητας», ξάφνου ανεφύησαν τα πιο πάνω «σενάρια πείνας».

Θεωρώ πως θα ήμουν ανέντιμος έναντι του ιστορικού του μέλλοντος, αν δεν κατέγραφα, έστω υπό μορφή «περίεργης παρατήρησης», το αδιαμφισβήτητο γεγονός πως από τις αρχές της κρίσης του κορωνοϊού κάποιοι είχαν «προφητολογήσει» -επικαλούμενοι προφητείες Αγίων- ότι αυτό θα οδηγήσει σε κάποιας μορφής «πείνα». Σε ανύποπτο χρόνο, τότε που «κλείνουμε για δύο εβδομάδες» για να «επιπεδοποιήσουμε την καμπύλη» και τελικά καταλήξαμε σε σκληρά λόκνταουν, ο Μητροπολίτης Μόρφου Νεόφυτος προειδοποιούσε πως αυτά θα έχουν και οικονομικές παρενέργειες.

Εν μέσω του πρώτου σκληρού λόκνταουν και με το Πάσχα υπό καθεστώς κέρφιου, στις 5 Απριλίου 2020 ο Μόρφου Νεόφυτος κηρύττει από «των θυρών κεκλεισμένων» Ιερό Ναό του Τιμίου Σταυρού στον Πεδουλά, στη Θεία Λειτουργία της Ε’ Κυριακής των Νηστειών (Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας) πως οι Άγιοι μάς άφησαν «να ξεύρομεν τα μέλλοντα συμβαίνει, όχι με λεπτομέρειες, αδρομερώς, μόνο τα αναγκαία». «Δεν ξεύρομεν», είπε, «ότι μετά από αυτόν τον πόλεμο η Ελλάδα μας, προς στιγμή, θα πεινάσει; Και ξεκίνησε αυτή η δοκιμασία».

Στις 31 Ιουλίου 2020, ο Υπουργός Υγείας Κωνσταντίνος Ιωάννου εκδίδει το περί Λοιμοκαθάρσεως Διάταγμα Αρ. 36, με το οποίο «καθίσταται υποχρεωτική η χρήση προστατευτικής μάσκας προσώπου από όλους όσοι διακινούνται εντός εσωτερικών χώρων». Μες στο κατακαλόκαιρο, και με τα κρούσματα και τους θανάτους στο ναδίρ, πολλοί τότε θεώρησαν πως τα δύσκολα είχαν παρέλθει και μάλιστα απόρησαν με την εισαγωγή της προστατευτικής μάσκας.

Σε ένα τέτοιο κλίμα σχετικής ανακούφισης, ο Μητροπολίτης Μόρφου αναφέρεται και πάλι σε επερχόμενη πείνα. Στις 3 Αυγούστου 2020 τέλεσε Θεία Λειτουργία στον Ιερό Ναό Αγίου Γεωργίου Άλωνας και μετά το μνημόσυνο του μακαριστού πατρός Αρχιμανδρίτη Σάββα Αχιλλέως. Στο κήρυγμά του, είπε: «Και ο Γέροντας Ιωάννης Καλαΐδης [1925-2009] έλεγε ότι θα έρθει πρώτα ένας βιολογικός πόλεμος, να ήρθε, αναστάτωση και ταρακούνημα πολλών εθνών και χωρών και ύστερα θα έρθει πείνα, και παγκόσμιος πόλεμος. Και μετά μεγάλη ειρήνη και μεγάλος δοξασμός της Ορθοδοξίας σε όλον τον κόσμο». Για να προσθέσει παρακάτω: «Αυτή είναι η δόξα σας, αυτή είναι η τιμή σας, αυτοί είναι οι γιατροί σας και αν μερικοί δεν το έχετε καταλάβει, και όταν έρθει η επόμενη αρρώστια, ο επόμενος σεισμός, και η πείνα, οπωσδήποτε, έρχεται. Τότε θα καταλάβουμε και θα τρέξομεν. Και στην αυλή του Αγίου Γεωργίου και στην χάρη του Οσίου πατρός ημών Σάββα του Ιαματικού».

* Αστυνομικές Σπουδές, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου

(δημοσιεύθηκε στη «Σημερινή της Κυριακής», 17/10/2021, στήλη «Άμυνας & Ασφάλειας Αφηγήματα»)