Το στοίχημα στο «Κόλπο Γκρόσο» της Μέσης Ανατολής

Στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, της Μέσης Ανατολής και του Κόλπου σημειώνονται τα τελευταία χρόνια σημαντικές γεωπολιτικές αλλαγές, με νέες συμμαχίες να αναδύονται. Η πρωτοβουλία της Διακυβέρνησης Τραμπ των ΗΠΑ για εξομάλυνση των σχέσεων του Ισραήλ με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και το Μπαχρέιν δημιούργησε νέα δεδομένα, τα οποία ακολουθούν κλιμακωτές εξελίξεις σε περιφερειακό επίπεδο. Η τουρκική νεο-οθωμανική ατζέντα, την οποία στηρίζει το Κατάρ, ενοχλεί επίσης ορισμένες χώρες του Κόλπου, όπως τα ΗΑΕ και η Σαουδική Αραβία, στις οποίες Κύπρος-Ελλάδα έχουν ρίξει διπλωματικές γέφυρες. Ποιο μπορεί να είναι άραγε το μέλλον αυτών των γεωπολιτικών τεκτονικών αλλαγών και κατά πόσον η νέα Κυβέρνηση Μπάιντεν μπορεί να διαφοροποιηθεί; Για όλα τα πιο πάνω ζητήματα παραχώρησε συνέντευξη στη «Σημερινή» ο Γαβριήλ Χαρίτος, Δρ Διεθνών Σχέσεων, ερευνητής του Ινστιτούτου Μπεν-Γκουριόν του Ισραήλ.

Κάνοντας έναν απολογισμό, ποιο γεγονός σημάδεψε την Μέση Ανατολή το 2020;

Κατ’ αρχάς, ας μην ξεχνάμε ότι το 2020 δεν τελείωσε ακόμα και κανείς δεν ξέρει τι άλλο μπορεί να συμβεί σε μια τέτοια απρόβλεπτη χρονιά. Αναμφίβολα, όμως, η επισημοποίηση του άξονα συνεργασίας του Ισραήλ με τον σαουδαραβικό περιφερειακό παράγοντα και η εξομάλυνση των διπλωματικών σχέσεων του Ισραήλ με τα ΗΑΕ, το Μπαχρέιν και το Σουδάν είναι ένα δεδομένο που αλλάζει σημαντικά τον τρόπο με τον οποίον θα πρέπει να ‘διαβάζουμε’ τον χάρτη της Μέσης Ανατολής από τώρα και στο εξής.

Πάντως, δεν είναι η πρώτη φορά που το Ισραήλ συνάπτει ομαλές διπλωματικές σχέσεις με αραβική χώρα.

Σωστά. Το 1978 το Ισραήλ υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με την Αίγυπτο και το 1996 με την Ιορδανία. Όμως, μεταξύ των χωρών αυτών παγιώθηκε με τα χρόνια μία «φιλία εξ ανάγκης» για πολύ συγκεκριμένα θέματα, με σημαντικότερα τον τρόπο διαχείρισης της μόνιμης έντασης στη Γάζα ή στα μουσουλμανικά προσκυνήματα στην Ιερουσαλήμ, την από κοινού πάταξη της τρομοκρατίας, τον τρόπο που βλέπουν τις ισορροπίες στην Ανατολική Μεσόγειο. Την τελευταία δεκαετία το φυσικό αέριο έφερε τις κυβερνήσεις πιο κοντά. Οι σχέσεις των λαών όμως παραμένουν απόμακρες. Για παράδειγμα, μόνο κρατικοί αξιωματούχοι της Αιγύπτου επισκέπτονται το Ισραήλ και μόνο για υπηρεσιακούς λόγους. Τουριστικό ρεύμα από την Αίγυπτο ή από την Ιορδανία προς το Ισραήλ δεν υπήρξε ποτέ. Αιγύπτιοι και Ιορδανοί επιχειρηματίες ουδέποτε ενθαρρύνθηκαν να δραστηριοποιηθούν στο Ισραήλ ή αντίστροφα. Μεταξύ Ισραήλ και Αιγύπτου δεν υπάρχουν πρότζεκτ ‘χαμηλής πολιτικής’ που να φέρνουν κοντά τους απλούς ανθρώπους, τη μεσαία τάξη, τους επιστήμονες ή τους επιχειρηματίες. Από την άλλη, μεταξύ Ισραήλ και Ιορδανίας σημειώνονται επιτυχημένες συνέργειες ‘χαμηλής πολιτικής’, όπως είναι τα ερευνητικά προγράμματα του ισραηλινού Πανεπιστημίου Μπεν-Γκουριόν, στα οποία συνεργάζονται Ισραηλινοί και Ιορδανοί επιστήμονες στους τομείς της γεωργίας, της διαχείρισης υδάτινων πόρων και ηλιακής ενέργειας. Αλλά είναι εντυπωσιακό με πόση επιμέλεια οι κυβερνήσεις τόσο του Ισραήλ, όσο και της Ιορδανίας φροντίζουν να μη διαφημίζουν αυτές τις συνεργασίες, επειδή η ιορδανική ηγεσία δεν θέλει να προκαλέσει τα εθνικά και τα θρησκευτικά συναισθήματα των πολιτών της, η πλειοψηφία των οποίων έχει παλαιστινιακή καταγωγή.

Αραβοϊσραηλινός μήνας του μέλιτος

Άρα, μιλούμε για μία άλλου είδους ειρήνη μεταξύ του Ισραήλ, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων και του Μπαχρέιν.

Αρκεί να σας πω το εξής: Ενώ ακόμα δεν έχουν αρχίσει να λειτουργούν οι πρεσβείες των ΗΑΕ και Μπαχρέιν στο Τελ Αβίβ, ούτε οι ισραηλινές στο Αμπού Ντάμπι και Μανάμα, τις τελευταίες τρεις εβδομάδες τα ΜΜΕ τους καλύπτουν καθημερινά τις δημόσιες συναντήσεις αξιωματούχων και επιχειρηματιών. Πρόκειται για έναν αραβοϊσραηλινό μήνα του μέλιτος. Το τελευταίο δεκαήμερο επισκέφθηκε το Ισραήλ αντιπροσωπία 60 Εμιρατινών επιχειρηματιών για να διερευνήσουν δυνατότητες συνεργασίας με ισραηλινές εταιρείες. Αντίστοιχη αποστολή έφθασε στο Τελ-Αβίβ από το Μπαχρέιν την περασμένη εβδομάδα. Την περασμένη Πέμπτη οι επικεφαλής των χρηματιστηρίων πολύτιμων λίθων των ΗΑΕ και του Ισραήλ ανακοίνωσαν ότι εξετάζουν μακροπρόθεσμες συνεργασίες. Ο Υπουργός Εμπορίου και Τουρισμού του Μπαχρέιν προέβη σε ενθουσιώδεις δηλώσεις στην κρατική ισραηλινή τηλεόραση για το τουριστικό ρεύμα μεταξύ των δύο χωρών. Ισραηλινές τράπεζες προτείνουν επενδυτικά πακέτα για επιχειρηματίες που θέλουν να δραστηριοποιηθούν στον Κόλπο. Επιχειρηματίες από τα ΗΑΕ συζητούν την αγορά μετοχών της ποδοσφαιρικής ομάδας «Μπεϊτάρ Ιερουσαλήμ», μιας ομάδας που η εξέδρα της διακρίνεται για τα αντιαραβικά της αισθήματα και η διοίκησή της παραδοσιακά αρνείτο να δεχθεί Άραβα ποδοσφαιριστή στο δυναμικό της – και τώρα αυτή η άποψη μάλλον αναθεωρείται. Την ερχόμενη εβδομάδα αρχίζουν οι τακτικές πτήσεις Ισραηλινών αεροπορικών εταιρειών από το Τελ Αβίβ προς το Ντουμπάι, ήδη έχουν αρχίσει οι πτήσεις της εμιρατινής Etihad προς το Ισραήλ και το ίδιο συζητείται να γίνει με την GulfAir του Μπαχρέιν. Ανακοινώθηκε η συμμετοχή ισραηλινών εταιρειών σε εμπορικές εκθέσεις του Ντουμπάι. Είναι επίσης πολύ ενδιαφέρον ότι δικηγόροι και επιχειρηματίες με ισραηλινή υπηκοότητα και αραβική καταγωγή προχωρούν σε επαφές με συναδέλφους τους στα ΗΑΕ, μιας και μιλούν την ίδια γλώσσα. Αυτό σημαίνει ότι σιγά σιγά οι Άραβες πολίτες του Ισραήλ θα αρχίσουν να βλέπουν με διαφορετικό τρόπο την ισραηλινή τους υπηκοότητα – ένα θέμα που ‘πονάει’ για πολλούς λόγους την αραβική κοινωνία της χώρας. Όλα αυτά τα πρωτόγνωρα που συμβαίνουν από τον φετινό Αύγουστο, ήταν παντελώς αδιανόητα επί δεκαετίες. Μιλάμε για μία ειρήνη που δεν έχει καμία σχέση με τις γνώριμες διακυβερνητικές διευθετήσεις ανάμεσα στην Ιερουσαλήμ, το Κάιρο και το Αμμάν.

Η προεδρία Μπάιντεν

Η εξομάλυνση των σχέσεων Ισραήλ-ΗΑΕ-Μπαχρέιν οφείλεται στη διακυβέρνηση Τραμπ. Πρόκειται κάτι να αλλάξει υπό την προεδρία Τζο Μπάιντεν ;

Οι ενδείξεις μέχρι τώρα δεν προλέγουν κάτι τέτοιο. Το περιβάλλον Μπάιντεν δεν επέκρινε τον απερχόμενο ΥΠΕΞ Μάικ Πομπέο, ο οποίος κατά την περιοδεία του στο Ισραήλ και στις χώρες του Κόλπου έδινε την εντύπωση ότι ξεχνούσε πως η διακυβέρνηση Τραμπ λήγει τον ερχόμενο μήνα. Επομένως, αυτή η σιωπή ερμηνεύεται ως συγκατάβαση. Ο άξονας Ισραήλ-σαουδαραβικού παράγοντα ήρθε για να μείνει, υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι θα διατηρηθεί η σταθερότητα των τωρινών μοναρχικών καθεστώτων.

Αυτό που διαφαίνεται ότι θα πράξει ο νέος Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Άντονι Μπλίνκεν, είναι αφ’ ενός να ανανεώσει τον διάλογο της χώρας του με το Ιράν και αφ’ ετέρου να εκδηλώσει ενδιαφέρον για την ικανοποίηση κάποιων παλαιστινιακών αιτημάτων, προκειμένου να ξαναρχίσουν οι διαπραγματεύσεις Ισραηλινών-Παλαιστινίων. Και αυτό δεν είναι εύκολο.

Το ερώτημα είναι πόσον επιεικείς θα φανούν οι ΗΠΑ με την πολιτική ηγεσία της Σαουδικής Αραβίας, πόσο επιρρεπείς θα είναι στις πιέσεις του Ισραήλ και του εβραϊκού λόμπι και κατά πόσον θα αξιοποιήσουν τον νεότευκτο άξονα συνεργασίας που αναπτύσσεται ταχύτατα μεταξύ Ισραήλ-χωρών του Κόλπου. Ο Τζο Μπάιντεν δεν θεωρείται αντι-ισραηλινός. Σε άλλη περίπτωση, θα μπορούσε να επαναφέρει στο Στέιτ Ντηπάρτμεντ τον πρώην ΥΠΕΞ, Τζον Κέρι, ο οποίος είναι ιδιαίτερα αντιπαθής στο Ισραήλ. Πρόσφατες φιλοπαλαιστινιακές δηλώσεις της νέας Αντιπροέδρου, Καμάλα Χάρις, δείχνουν ότι οι ΗΠΑ θα επιδείξουν ηπιότερη στάση προς την Παλαιστινιακή Αρχή, προκειμένου ο Πρόεδρος Αμπάς – ή ο διάδοχός του – να μην αισθάνεται «κολλημένος στον τοίχο». Ναι μεν το Σχέδιο Τραμπ θα παραμείνει μία πρόταση που δεν εφαρμόσθηκε στο Παλαιστινιακό – πλην, όμως, κανείς δεν μπορεί να ισχυρισθεί ότι οι Συμφωνίες του Όσλο δεν απέτυχαν. Πιστεύω ότι η διακυβέρνηση Μπάιντεν θα συγκεράσει στοιχεία και από τις δύο φόρμουλες λύσης – εάν δεν επιλέξει την οδό της εύκολης απραξίας. Τίποτα δεν αποκλείεται.

Η σχέση με το Κατάρ

Πάντως, για την ώρα φαίνεται ότι οι ΗΠΑ προωθούν την εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ του Κατάρ και των υπόλοιπων μοναρχιών του Κόλπου.

Πράγματι. Και η πρόσφατη επίσκεψη Τζάρεντ Κουσνέρ στο Κατάρ για το σκοπό αυτό εκπλήσσει και θα πρέπει να προβληματίσει. Εδώ και τρία χρόνια το Κατάρ έχει απομονωθεί από τις υπόλοιπες χώρες-μέλη του GCC (Σαουδική Αραβία, ΗΑΕ, Μπαχρέιν, Ομάν, Κουβέιτ) αλλά και από την Αίγυπτο, που ζητούν από την Ντόχα να απομακρυνθεί από το Ιράν και να κλείσει την τουρκική στρατιωτική βάση στο έδαφός του. Αναμφίβολα, το Κατάρ επιθυμεί να επανέλθει στη «σουνιτική οικογένεια», διατηρώντας ίσως ένα ελάχιστο δίκτυο συνεννόησης με το Ιράν. Ωστόσο, δεν μπορεί να αναιρέσει εν μιά νυκτί τη μεγάλη του διείσδυση στην τουρκική οικονομία, ούτε να βάλει ξαφνικά λουκέτο στην τουρκική στρατιωτική βάση. Από την άλλη, το Κατάρ υπέβαλε αίτημα να αποκτήσει και εκείνο τα υπερσύγχρονα F-35. Το αίτημα αυτό μπλοκάρεται, όμως, αφ’ ενός από το Ισραήλ (λόγω της ειδικής σχέσης του Κατάρ με το Ιράν), αφ’ ετέρου και από τη Σαουδική Αραβία (λόγω των σχέσεων Κατάρ-Ιράν και Κατάρ-Τουρκίας). Εάν τελικά οι ΗΠΑ, σε ύστερο χρόνο, επιμείνουν να διαρραγεί ο άξονας Κατάρ-Τουρκίας, δεν είναι απίθανο να δούμε ξαφνικά το Κατάρ να εξομαλύνει τις σχέσεις του όχι μόνο με τις μοναρχίες του Κόλπου, αλλά και με το Ισραήλ. Είναι άλλωστε γνωστόν ότι το Κατάρ εδώ και μία δεκαετία δρα ως διαμεσολαβητής ανάμεσα στο Ισραήλ και στη Χαμάς, καταφέρνοντας να συνετίζει την δεύτερη, καλύπτοντας τις οικονομικές της απαιτήσεις προκειμένου να μην ανεβάζει την ένταση στην μεθόριο Γάζας-Ισραήλ. Το ερώτημα που θα πρέπει να προβληματίσει τη Λευκωσία και την Αθήνα είναι πώς θα επηρεαστεί ο άξονας Κατάρ-Τουρκίας σε περίπτωση επαναπροσέγγισης του Κατάρ με τη Σαουδική Αραβία. Πρόκειται για ένα ζήτημα κρίσιμο για Κύπρο και Ελλάδα. Μην ξεχνάμε ότι ένας από τους σημαντικότερους λόγους προσέγγισης Ελλάδας-Κύπρου-ΗΑΕ-Σαουδικής Αραβίας είναι η ύπαρξη του άξονα Κατάρ-Τουρκίας.

Ισραήλ και τουρκικές ανησυχίες

Τις τελευταίες ημέρες υπάρχει μια έντονη φημολογία στον αγγλόφωνο αραβικό Τύπο για μυστικές επαφές του Αρχηγού των Μυστικών Υπηρεσιών της Τουρκίας με το Ισραήλ. Σε ποιο βαθμό αυτές οι φήμες αληθεύουν;

Πράγματι, ο έγκυρος ιστότοπος Al-Monitor δημοσίευσε την περασμένη εβδομάδα ότι ανώτατα στελέχη των μυστικών υπηρεσιών της Τουρκίας και του Ισραήλ συναντήθηκαν και δόθηκε η εντύπωση ότι συζητούν το ενδεχόμενο μιας εκ νέου επαναπροσέγγισης. Επισήμως δεν επιβεβαιώθηκε αυτή η πληροφορία. Η αλήθεια είναι ότι Ισραήλ και Τουρκία δεν έπαψαν ποτέ να συνομιλούν σε επίπεδο υπηρεσιών ασφαλείας, ούτε οι οικονομικές τους σχέσεις επλήγησαν. Ισραηλινοί αναλυτές εκτιμούν ότι η Τουρκία θα επιθυμούσε τη βελτίωση των σχέσεών της με το Ισραήλ, επειδή μεταξύ άλλων – και πάντα κατά τα λεγόμενά τους – η διακυβέρνηση Μπάιντεν κλίνει περισσότερο υπέρ των ελληνικών θέσεων στο Αιγαίο, και ότι εν γένει θεωρούν πως η Άγκυρα δεν είναι ικανοποιημένη από το εκλογικό αποτέλεσμα στις ΗΠΑ. Ο χρόνος θα δείξει, εάν αυτές οι απόψεις ευσταθούν στο σύνολό τους και διατηρώ τις επιφυλάξεις μου. Εκτιμώ ότι η θέση της Τουρκίας στην περιοχή θα επηρεαστεί σημαντικά από την πορεία που θα έχει ο άξονας συνεργασίας που έχει αναπτύξει με το Κατάρ. Εάν η συνεργασία Τουρκίας-Κατάρ διαρραγεί ή οι ΗΠΑ μεταβάλουν τη φύση αυτής της συνεργασίας, τότε δεν αποκλείεται να πέσει στο τραπέζι η εξομάλυνση των σχέσεων Κατάρ-Ισραήλ, που ίσως θα σήμαινε και βελτίωση των σχέσεων Τουρκίας-Ισραήλ. Όλα συνδέονται μεταξύ τους στην περιοχή μας και, υπ’ αυτήν την έννοια, το ενδιαφέρον Λευκωσίας και Αθήνας οφείλει να επικεντρωθεί σε τι ακριβώς αποσκοπούν οι αμερικανικές κινήσεις, με σκοπό τη γεφύρωση των διαφορών ανάμεσα στο Κατάρ και τον σαουδαραβικό παράγοντα. Απαντώντας σε αυτό το βασικό ερώτημα, θεωρώ ότι θα εξαρτηθούν πολλά.