Μπλοκάρουν τα social media σε ανηλίκους κάτω των 16 ετών - Τι προβλέπει η πρόταση νόμου

Η Κύπρος εισέρχεται σε μια καυτή και εν πολλοίς πειραματική συζήτηση για το κατά πόσον πρέπει να θεσπιστεί νομικός περιορισμός που να απαγορεύει στους ανηλίκους κάτω των 16 ετών να έχουν πρόσβαση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Η συζήτηση αυτή, που ανέκυψε τις τελευταίες μέρες μετά την πρόταση που κατατέθηκε στη Βουλή με εισηγητή τον βουλευτή του ΔΗΣΥ, Δημήτρη Δημητρίου, έχει ήδη πυροδοτήσει έντονο ενδιαφέρον, προβληματισμούς και διαφωνίες.

Κρίνεται σκόπιμο να εξεταστεί τι προβλέπει η πρόταση, τι υποστηρίζει ο εισηγητής, ποια είναι τα παραδείγματα από το εξωτερικό, αν είναι τεχνικά και νομικά εφαρμόσιμη και ποιο είναι το μεγάλο στοίχημα για την Κύπρο.

Ποιες τροποποιήσεις προτείνει το νομοσχέδιο

Η βασική αλλαγή που εισάγει η πρόταση νόμου είναι η αύξηση του ηλικιακού ορίου χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τα 14 έτη, που ισχύει σήμερα, στα 16 έτη.

Όπως πληροφορείται η «Σ», εάν η πρόταση ψηφιστεί, το νέο όριο θα υποχρεώνει τις πλατφόρμες όπως Instagram, TikTok, Facebook, X, Snapchat, Reddit και άλλα, να εφαρμόσουν μηχανισμούς επαλήθευσης ηλικίας.

Σημειώνεται ότι η πρόταση δεν αφορά μόνο την πρόσβαση στα social media, αλλά επεκτείνεται για λόγους προστασίας και σε άλλoυς τομείς, όπως η συμμετοχή σε τζόγο ή η αγορά καπνικών προϊόντων από ανηλίκους.

Για το θέμα της επαλήθευσης των στοιχείων και της ηλικίας προτείνεται ως εργαλείο η χρήση ψηφιακής ταυτότητας (σ.σ. ψηφιακός πολίτης), ώστε να αντλούνται οι βασικές πληροφορίες για να επιτρέπεται η πρώτη χρήση της εφαρμογής.

Ο εισηγητής υποστηρίζει ότι δεν επιδιώκεται ο απόλυτος αποκλεισμός των νέων από το διαδίκτυο, αλλά η ενίσχυση της προστασίας τους.

Στην πρώτη συζήτηση, που έγινε στην Επιτροπή Νομικών, αρκετοί βουλευτές εξέφρασαν θετική διάθεση προς την πρόταση, αλλά και επιφυλάξεις ως προς το πώς θα εφαρμοστεί στην πράξη, με τον Πρόεδρο της Επιτροπής να τονίζει ότι δεν πρέπει να θυματοποιηθούν τα παιδιά, αλλά να προστατευτούν.

Είναι κοινώς αποδεκτό ότι η ισχύουσα απαγόρευση με το όριο των 14 ετών είναι «μόνο στα χαρτιά» και δεν εφαρμόζεται ουσιαστικά, κάτι που η νέα νομοθεσία επιχειρεί να αλλάξει.

Ωστόσο, βασικό επιχείρημα των «επικριτών» είναι η πρόνοια που υπάρχει στην πρόταση νόμου για εφαρμογή εξαιρέσεων σε ειδικές περιπτώσεις, καθώς και στον τρόπο ελέγχου. Συγκεκριμένα, δεν ξεκαθαρίζονται επαρκώς οι λεπτομέρειες για τις εξαιρέσεις που πιθανόν να αφορούν τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για εκπαιδευτικούς σκοπούς και για «λεπτές» μορφές επικοινωνίας.

Επιχειρήματα και προβληματισμοί

Ο Δημήτρης Δημητρίου, ως εισηγητής, υποστηρίζει ότι η πρότασή του αποσκοπεί στην ενίσχυση της ασφάλειας των ανηλίκων στο διαδίκτυο. Σημειώνει ότι το ισχύον ηλικιακό όριο των 14 ετών δεν τηρείται στην πράξη και δεν έχει ουσιαστική εφαρμογή.

Παράλληλα, οι μεγάλες πλατφόρμες έχουν δεσμευτεί να συμμορφωθούν, αλλά δεν δείχνουν πρόθεση να το πράξουν ουσιαστικά.

Η σύνδεση της πρώτης χρήσης της εφαρμογής με ψηφιακή ταυτότητα θ’ αποτελέσει εργαλείο για την επαλήθευση της ηλικίας και την αποτροπή ψευδών δηλώσεων.

Υπογραμμίζει ότι η πρόθεση δεν είναι να ανασταλεί η πρόσβαση στο διαδίκτυο ή να απομονωθούν οι νέοι, αλλά να δοθεί ένα πλαίσιο ασφαλέστερης χρήσης.

Επικαλείται ότι άλλες χώρες έχουν υιοθετήσει παρόμοια όρια και ότι η Κύπρος οφείλει να μην υστερήσει.

Παρά ταύτα, είναι σαφές ότι, επί της ουσίας, η εφαρμογή του μέτρου θα συγκρουστεί με πολύπλοκες τεχνικές, νομικές και πρακτικές προκλήσεις, μία πρόκληση που ο ίδιος αναγνωρίζει έστω και εμμέσως.

Η διεθνής πρακτική

Δεν είναι η πρώτη φορά που κυβερνήσεις διεθνώς εξετάζουν ή υιοθετούν περιορισμούς στην πρόσβαση στα social media για ανηλίκους. Άλλωστε οι ανησυχίες περί ψυχικής υγείας, εθισμού, διασποράς επιβλαβούς περιεχομένου και διαδικτυακής παρενόχλησης έχουν φέρει το ζήτημα στο προσκήνιο σε πολλές χώρες.

Μετά από έρευνα της «Σ» προκύπτει πως τουλάχιστον έντεκα χώρες της ΕΕ ήδη έχουν ηλικιακό όριο 16 ετών για πρόσβαση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κάτι που αποπειράται να ακολουθήσει και η Κύπρος.

Το πιο «σκληρό» παράδειγμα είναι αυτό της Αυστραλίας, η οποία έχει ήδη περάσει νόμο που απαγορεύει την πρόσβαση σε πλατφόρμες social media για άτομα κάτω των 16 ετών, επιβάλλοντας ισχυρές χρηματικές κυρώσεις προς τις εταιρείες που δεν συμμορφώνονται. Η εφαρμογή θα ξεκινήσει σταδιακά, με πιλοτικά μέτρα και δοκιμές τεχνικών ελέγχων.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η Αυστραλία θεωρείται «πειραματική περιφέρεια» σε αυτήν την προσέγγιση, καθώς πρόκειται για ένα από τα πιο τολμηρά μέτρα παγκοσμίως.

Στην Ευρώπη, το πλαίσιο είναι πιο διαφοροποιημένο, αφού η ΕΕ, μέσω του Κανονισμού GDPR, ορίζει ότι οι υπηρεσίες της «κοινωνίας της πληροφορίας» μπορούν να επεξεργάζονται δεδομένα παιδιών ηλικίας 16 ετών και άνω με δική τους συναίνεση, ενώ για μικρότερες ηλικίες απαιτείται συναίνεση γονέα, με τη δυνατότητα των κρατών - μελών να θέτουν ηλικιακό όριο ως χαμηλό έως τα 13 έτη.

Πολλές ευρωπαϊκές χώρες έχουν επιλέξει το μοντέλο γονικής συγκατάθεσης για όσους ανήλικους βρίσκονται κάτω από κάποια ηλικία.

Στη Γαλλία, για παράδειγμα, απαιτείται γονική συγκατάθεση για χρήστες κάτω των 15 ετών, αν και η εφαρμογή είναι ακόμη περιορισμένη.

Στη Γερμανία, οι γονείς συμμετέχουν στη διαδικασία για ηλικίες 13 με 16 ετών, αλλά δεν υπάρχουν άμεσα σχέδια για απόλυτη απαγόρευση.

Ορισμένες χώρες της ΕΕ εξετάζουν την υιοθέτηση ενιαίων ηλικιακών ορίων σε ευρωπαϊκή κλίμακα, ώστε ν’ αποφευχθεί ο ψηφιακός «τουρισμός» μεταξύ χωρών.

Επιπλέον, στην Ευρώπη έχει αρχίσει να συζητείται η έννοια της ψηφιακής ενηλικίωσης, ένας όρος που θα καθορίζει πότε ένας χρήστης θεωρείται «ψηφιακά ενηλικιωμένος» και μπορεί να έχει πλήρη πρόσβαση. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, υπάρχει πρόταση να τεθεί στα 15 έτη.

Στις ΗΠΑ, προτάσεις όπως το «Kids Off Social Media Act» επιδιώκουν να απαγορεύσουν στα παιδιά κάτω των 13 ετών την πρόσβαση σε social media, καθώς και να περιορίσουν τη χρήση αλγορίθμων για ανηλίκους κάτω των 17 ετών.

Άλλες χώρες, όπως η Νορβηγία, προτείνουν την αύξηση της ηλικίας συγκατάθεσης στα 15 έτη.

Σε πολλές χώρες, παρά τους νόμους, η τήρηση των ορίων είναι προβληματική, λόγω της ευκολίας παραπλάνησης της ηλικίας με ψευδείς δηλώσεις ή της χρήσης εναλλακτικών τεχνολογιών.

Συνεπώς, η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι δεν υπάρχει μαγική συνταγή, καθώς όσο πιο αυστηρό είναι το μέτρο, τόσο μεγαλύτερες είναι οι τεχνικές και θεσμικές προκλήσεις. Οι χώρες που προχωρούν πιο προσεκτικά, επιδιώκουν σταδιακές αλλαγές, πιλοτικές εφαρμογές και συνεργασία με τις πλατφόρμες.

Είναι εφικτή η εφαρμογή του μέτρου;

Η πρόταση νόμου, όπως έχει κατατεθεί, εγείρει πολλές τεχνικές, νομικές και θεσμικές προκλήσεις.

Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι πώς θα ελεγχθεί στην πράξη η ηλικία κάποιου χρήστη που επιχειρεί να εγγραφεί ή να χρησιμοποιήσει μια πλατφόρμα. Πολλοί νέοι δηλώνουν ψεύτικα στοιχεία με ευκολία. Γι’ αυτόν τον λόγο, η πρόταση νόμου προτείνει τη χρήση της ψηφιακής ταυτότητας ως εργαλείο επαλήθευσης.

Όμως, η Κύπρος δεν διαθέτει σήμερα πλήρεις ψηφιακές ταυτότητες για ανηλίκους, ούτε υφίσταται νομική υποχρέωση για επιβεβαίωση ηλικίας σε διαδικτυακές υπηρεσίες στην ισχύουσα νομοθεσία.

Επιπλέον, οι τεχνολογίες επαλήθευσης ηλικίας πάντα συνοδεύονται από θέματα απορρήτου, ασφάλειας και προστασίας προσωπικών δεδομένων.

Την ίδια ώρα, η πρόταση θα πρέπει να εναρμονιστεί με τον κανονισμό GDPR και τις διατάξεις για τα προσωπικά δεδομένα. Σύμφωνα με το άρθρο 8 του GDPR, η επεξεργασία δεδομένων παιδιών κάτω των 16 ετών απαιτεί συναίνεση των γονέων, εντός των ορίων που επιτρέπουν τα κράτη μέλη.

Επομένως, μια νομοθετική ρύθμιση στην Κύπρο θα πρέπει να διασφαλίσει ότι η συλλογή και επαλήθευση των στοιχείων ηλικίας δεν παραβιάζει δικαιώματα απορρήτου και προσωπικών δεδομένων, ειδικά στα παιδιά. Επιπλέον, η νομοθεσία για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων προβλέπει ότι οι πλατφόρμες κοινοποίησης βίντεο υπό κυπριακή δικαιοδοσία πρέπει να λαμβάνουν μέτρα για την προστασία των ανηλίκων από επιβλαβές περιεχόμενο.

Ένα ακόμα κρίσιμο σημείο, είναι ποιοι ελεγκτές θα επιβλέπουν τη συμμόρφωση. Το κράτος, κάποια ανεξάρτητη Αρχή ή θεσμοί εποπτείας των τηλεπικοινωνιών και των διαδικτυακών υπηρεσιών; Θα προβλέπονται πρόστιμα για τις πλατφόρμες που δεν συμμορφώνονται, όπως συμβαίνει στην Αυστραλία, ή και για τους χρήστες; Στην πρόταση νόμου υπάρχουν σκέψεις για χρηματικά πρόστιμα σε εταιρείες που δεν εφαρμόζουν τις ρυθμίσεις.

Επιπλέον, υπάρχει η πρακτική δυσκολία ελέγχου και αν θα ασχοληθεί ο αρμόδιος φορέας, το Γραφείο Επιτρόπου Προστασίας Δεδομένων ή άλλη ρυθμιστική Αρχή.

Το «κόλπο» των νέων

Εάν η Κύπρος θεσπίσει ηλικιακό όριο, είναι πιθανό πολλοί νέοι να προσπαθούν να παρακάμψουν τον περιορισμό μέσω VPN και ψευδών στοιχείων. Η διασυνοριακή φύση του διαδικτύου καθιστά την εφαρμογή εθνικών περιορισμών πιο δύσκολη, αν δεν υπάρξει συντονισμός σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο.

Η απαγόρευση από μόνη της δεν επαρκεί καθώς απαιτείται παράλληλο πρόγραμμα ευαισθητοποίησης, εκπαίδευσης των νέων και των γονέων για ασφαλή χρήση, ενίσχυση εργαλείων γονικού ελέγχου, καθώς και υποστήριξη από σχολικά συμβούλια και ψυχολόγους. Αν η κοινωνία την δει ως «κατάργηση της ελευθερίας», θα δημιουργηθούν αντιστάσεις.

Το μεγάλο στοίχημα

Η Κύπρος, μιας και είναι μικρή χώρα με περιορισμένο αριθμό χρηστών αλλά υψηλό ρυθμό διείσδυσης του διαδικτύου, έχει τη δυνατότητα να λειτουργήσει και ως «πειραματικό εργαστήριο» ενός τέτοιου νομοθετικού πλαισίου. Αν καταφέρει να σχεδιάσει έναν νόμο που να εφαρμόζεται στην πράξη, μπορεί ν’ αποτελέσει παράδειγμα για άλλες χώρες.

Το στοίχημα είναι ν’ αποδειχθεί ότι η απαγόρευση ή ο περιορισμός μπορεί να υλοποιηθεί με αξιοπιστία και ασφάλεια και να μη μετατραπεί σε εργαλείο καταπίεσης ή ελέγχου, αλλά σε μέτρο ενίσχυσης της ψηφιακής ασφάλειας των νέων.

Η επικείμενη συζήτηση στη Βουλή θα είναι καθοριστικής σημασίας, καθώς απαιτείται να αποσαφηνιστούν οι παράμετροι εφαρμογής της νομοθεσίας, ώστε να διασφαλιστεί η προστασία των παιδιών χωρίς να διαταραχθεί η κοινωνική τους ένταξη.